Anadolu tarihinin değişmeyen acısı

Nükhet Everi | [email protected] Roma İmparatoru Trajan, M.S. 115 yılında doğu seferinden dönmüş ve kışı Antiochea isim Orontes’te (Antakya) geçirmeye karar vermişti. İmparatorun elçisi vasfıyla kendisinden sonra tahta geçecek olan Hadrian da tam o sırada Suriye’de bulunuyordu. Binlerce yıllık tarihi olan bu kent, Büyük İskender’in generallerinden Seleukos tarafından Asi Nehri’nin doğu yakasında kurulmuş ve pozisyonu nedeniyle vakitle çeşitli kültürlerin bir ortaya geldiği değerli bir ticaret merkezi olmuştu. “Doğu’nun Kraliçesi” diye anılan Antakya, periyodunun en değerli kentlerinden biriydi. Bilhassa de Roma’nın yavaş yavaş bölgeyi ele geçirmesiyle birlikte burası da kıymetli bir Roma kalesi olmuş, Antakya adeta ihya edilmişti. 115 yılında 500 bin civarında nüfusu olan bu kent tarihçilere nazaran devrinin en büyük üçüncü kenti olmalıydı. Ama o kış kent daha da kalabalıktı. Tarihçi Cassio Dio, “Trajan kışı orada geçirdiğinden hukukçular, elçiler, çok sayıda asker ve sivil kente akın etmişti. 13 Aralık 115 sabahı Antakya’da vahim bir sarsıntı oldu. Zelzeleden Roma İmparatorluğu’nda ziyan görmeyen yer ve halk kalmadı” diye muharrir.

Efes Antik Kenti’nde M.S. 262 yılında yaşanan zelzeleden sonra en az 11 büyük kamu binası tekrar inşa edildi ya da onarıldı.

“Binalar havaya sıçradı”

Cassio Dio, zelzelesi de şu sözlerle anlatır: “Önce ansızın büyük bir kükreme duyuldu ve bunu muazzam bir sarsıntı izledi. Tüm dünya yerden yükseldi ve binalar havaya sıçradı; kimileri havada yıkılıp parçalandı, öbürleri ise güya deniz dalgası üzere bir o yana bir bu yana savruldu ve devrildi. Enkaz açık yerde bile büyük bir alana yayıldı. Askerler ve siviller enkaz altında kalarak öldüler, çok sayıda kişi de mahsur kaldı. Zelzelesi takip eden artçı şoklar da çok büyüktü ve birkaç gün sürdü, bu hayatta kalanların ölmesine neden olurken, çöken binalarda mahsur kalanlar da ya binaların yükü altında ya da açlıktan öldüler.” Trajan farklı bir formda hayatta kalmış ve zelzelesi hafif yaralarla atlatmıştı. Sarsıntı sırasında kaldığı yerdeki pencereden atlamış ve hipodroma sığınmış, artçı sarsıntılarda de burada açık havada kalarak kurtulmuştu. Trajan’ın o sırada bölgede bulunan karısının ve Hadrian’ın bu zelzeleden nasıl sağ çıktıkları bilinmiyor lakin onlar da bir formda kurtulmuşlardı. Antakya ve etrafında çok sayıda can ve mal kaybına sebep olan bu zelzelenin akabinde bir tsunami yaşanmış ancak Anadolu’yu vurmamış, daha çok Lübnan kıyılarında hasara yol açmıştı. 7.5 büyüklüğünde olduğu düşünülen bu zelzelede 400 bin kişinin öldüğü söylenir. İmparator, sarsıntının akabinde kenti onarma faaliyetlerine başladı ancak projesini bitirecek kadar yaşamadı. 117 yılında ölünce yerine tahta çıkan Hadrian bu faaliyetleri devam ettirdi. Antakya tarihindeki tek sarsıntı bu değildi elbette. Birinci derece zelzele riski olan bir bölgede bulunan kent, M.Ö. 2 ve 1; M.S. 1, 2, 4 ve 6. yüzyıllarda çok sayıda ve büyük zelzele yaşadı. Bunlardan 526 yılında olan zelzelesi de anmak gerekir. Mayıs ayının sonlarında olan bu zelzele Suriye ve Antakya’yı vurmuş ve 250 bin kişinin vefatıyla sonuçlanmıştı. Sarsıntının akabinde çıkan yangında da ayakta kalan binaların hepsi yok olmuştu. Bu da o denli büyük bir sarsıntıydı ki Seleukeia Limanı dolan çamurla kullanılamaz hale gelmiş ve tarihte altıncı ölümcül doğal afet ve ikinci ölümcül zelzele olarak yerini almıştır. Sarsıntılar hiç durmadı o bölgede ve asla da durmayacak üzere görünüyor.

Ege’de büyük yıkım

Anadolu’daki sayısız sarsıntılardan başka yıkıcı olanlara bakarsak M.S. 17 yılında Anadolu’nun batısını vuran zelzeleden bahsetmek gerekir. Bu sarsıntı Lidya bölgesinde büyük hasara neden oldu. Yıkım o kadar büyüktü ki Tacitus, Yaşlı Plinius, Strabon ve Eusebius üzere dört Antik Çağ tarihçisi bundan bahsettiler. Gece meydana gelen sarsıntıda en az 12 kent ağır hasar aldı. Bu kentler; Sardes (Sart), Magnesia (Manisa), Temnos (Menemen), Philadelphia (Alaşehir), Aigai (Manisa), Apollonis (Akhisar), Mostene (Manisa), Hyrkanis (Saruhanlı), Hierapolis (Denizli), Myrina (Aliağa), Kyme (Aliağa) ve Tmolos (Ödemiş) idi. Devrin İmparatoru Tiberius Caesar, bu kentlerin karşılaştığı zorlukların üzerine hepsinin vergi borçlarını iptal etti. M.S. 23’te birebir bölgeyi diğer bir zelzele vurdu. Fakat bu zelzele birebir kentlere ziyan vermedi, daha çok Efes (İzmir) ve Kibyra (Burdur) kentlerini etkiledi.

Eski tarihçiler M.S. 17’deki sarsıntısı anlattıkları üzere bu zelzeleden bahsetmedikleri için bu zelzele hakkında fazla bir şey bilinmiyor. Ama İmparator Tiberius’un M.S. 17’de yaptığı üzere bu sarsıntıdan sonra da etkilenen kentler üzerindeki vergi taleplerinden feragat ettiğini biliyoruz. Kibyra’nın ismine, bu duruma duyulan minnettarlıktan ötürü, Tiberius’un onuruna “Caesarea” sözü eklenmiştir. M.S. 262 yılındaki büyük sarsıntı de Efes’i hırpaladı. Küçük Asya’nın güneybatısındaki kıyılarda bulunan öbür kentler de bu zelzeleden etkilendi. Arkeologlar, bu felaketten sonra Efes’teki en az 11 büyük kamu binasının yine inşa edildiğini yahut onarıldığını tespit etti. Bu sarsıntının akabinde Ege kıyılarındaki çeşitli kentleri yutan bir tsunami de olmuş. Sismologlar, kelam konusu zelzelenin merkez üssünün Ege Denizi olduğunu düşünüyor.

Kibyra kentinin ismine, M.S. 23’te yaşanan sarsıntının akabinde İmparator Tiberius’un vergiden feragat etmesine duyulan minnettarlığın sözü olarak “Caesarea” sözü eklenmişti.

Hatay Arkeoloji Müzesi’nde sergilenen “Yakto Mozaiği”, zelzelelerde tekraren yıkılan kentin M.S. 5. yüzyıldaki halinden izler taşıyor. Bordürlerdeki betimlemelerde, kent kapısı, devrin villaları, halkın oturduğu konutlar, saray, stadyum ve Asi Nehri’nin köprüleri üzere birçok yapı görülebiliyor. Bordürde kasap, fırın üzere çeşitli esnaf kümeleri da yer alıyor.

İstanbul’un surları

stanbul’da da tarihte çok sayıda sarsıntı olmuştur. Hangi birini yazacağınıza karar veremiyorsunuz. İki adedini ele alalım. Bizans İmparatoru II. Theodosius, kenti korumak için Theodosius Surları olarak bilinen büyük savunma duvarları inşa ettirmişti. 447 yılında, surların tamamlanmasından kısa bir mühlet sonra kenti bir sarsıntı vurdu. Sonrasında binlerce insan açlıktan ölmüş olsa da bu sarsıntıdan bahseden eski kaynaklar, zelzelenin neden olduğu rastgele bir mevtten direkt bahsetmezler. Tahminen çok insan kaybı olmamıştı fakat surlarda büyük hasar meydana geldi. Bu güvenlik açısından büyük bir meseleydi. Hun İmparatoru Attila’nın o devirde Balkanlarda etkin olması nedeniyle bu durum Konstantinopolis için büyük bir tehdit oluşturuyordu. Theodosius, 60 gün içinde surların tamirini gerçekleştirmişti. 14 Aralık 557’de de Konstantinopolis çok ağır bir zelzele yaşadı. Tarihçi Agathias beşerler uykudayken sarsıntının başladığını ve tüm binaların yıkıldığını, kentin tanınmayacak hale geldiğini müellif. Ayasofya’nın, kent surlarının ve limana yakın bölgenin çok ağır hasar aldığı bir sarsıntı olarak tarihe geçer bu afet. Ayasofya’nın zelzelede zayıflamış olan kubbesi bir yıl sonra büsbütün çöker. Surlar önemli hasar aldığı için Hunlar, 559 yılında duvarların hasarlı kısımlarından geçmeyi başarırlar.

İstanbul surlarının Marmara Denizi kıyısından Tekfur Sarayı’na kadar uzanan kısmı, İmparator II. Theodosius tarafından inşa ettirilmiştir. Surların sarsıntılarda yıkılması güvenlik sıkıntısına neden oluyordu.

Kahramanmaraş depremi

6 Şubat 2023’te meydana gelen zelzele, Kahramanmaraş zelzelesi olarak isimlendiriliyor. Kentte tarihte de kıymetli sarsıntılar olmuştu. Bunlardan tahminen en kıymetlisi, Urfalı Mateos’un 1114, Bar Hebraeus’un (Abû’l Faraç) 1115 olarak tarihlediği zelzeledir. (Buradaki tarih farkı çok kıymetli değil, takvim farkından ötürü bu usul karışıklıklar olabiliyor.) Urfalı Mateos’a bakılırsa, 1114 yılının 29 Kasım Pazar günü sabahın erken saatlerinde olan sarsıntıdan kimse sağ çıkamamış, 40 bin kişi ölmüştü. Bu zelzele Adıyaman, Şanlıurfa, Antakya ve Halep’i de yıkıp geçmişti. Kar yağışı nedeniyle de etraf bölgelerde yaşayan ve meskenleri yıkılan beşerler soğukla karşı karşıya kalmıştı. Bar Hebraeus sarsıntısı “Son derece şiddetli bir zelzele oldu. Bu yüzden bütün Maraş kenti yer altına gömüldü ve bütün kent, halkı için bir mezar oldu” kelamlarıyla anlatır. Bundan tam 400 yıl sonra 1513’te yeniden Kahramanmaraş merkezli bir zelzele olmuş ve akabinde bölge bu manada uzun bir sessizliğe bürünmüştü. Uzmanlar, 1500’lerden itibaren sessiz olan fay segmentinde oluşan boşluğa “Maraş Sismik Boşluğu” isminin verildiğini belirtiyor. Doğu Anadolu Fay Hattı’nda 19. yüzyıldan beri gerçekleşen zelzele serisinde bir tek bu boşluk kalmıştı. O da 6 Şubat’taki sarsıntıyla birlikte kırıldı ve ne yazık ki tarihteki büyük zelzeleler ortasında yerini aldı.

Hermes ve iki öğrencisinin mezar taşı

Kapıdağ Yarımadası, Nikomedia (İzmit) ve Nikaea’da (İznik) M.S. 120’de meydana gelen sarsıntı, bölgede ağır hasara yol açmıştı. Nikomedia büsbütün yıkılmış, Nikaea ağır hasar almıştı. Bu sarsıntının çabucak akabinde Marmara Denizi’nde bir tsunami görülmüş. Nikomedia’da bu sarsıntının yıkıntıları ortasında eğitmen (pedagogos) Hermes ile iki küçük öğrencisinin cesetleri birbirine sarılmış halde bulundu. Öğrencilerin babası Thrason, iki çocuğunun ve öğretmenlerinin anısını yaşatmak için bir mezar taşı diktirdi. Mezar taşındaki kabartmada eğitmen ellerini iki yanındaki öğrencilerinin omuzlarına koymuş, onları korur formda tasvir edilmiş. Bu mezar stelinin üzerinde “Diogenes oğlu Thrason bu taşı, oğulları olan beş yaşındaki Deksiphanes ile dört yaşındaki Thrason ve onları eğiten Hermes için diktirdi. Hermes, zelzelenin yıkıntıları ortasında bile öğrencileri ile bu formda kucaklaşmıştı” diye yazıyor. Bu stel, Louvre Müzesi’nde sergileniyor.