Baş dönmesini zelzele sanınca ortalık karışmıştı! Beynimizin çalışma formu 1 ayda nasıl değişti?
Betül Topaklı / Milliyet.com.tr – Merkez üssü Kahramanmaraş olan 7.7 ve 7.6 büyüklüklerindeki sarsıntılar, afet bölgesindeki yaklaşık 13.5 milyon kişiyi direkt, tüm Türkiye’yi ise dolaylı yoldan etkiledi. 6 Şubat’tan bu yana neredeyse hiçbirimiz eskisi üzere olamadık. Ortadan bir ay geçmesine karşın hepimizin psikolojisi negatif tarafta etkilendi, bilhassa kimi şahıslarda önemli ruhsal rahatsızlıklar baş gösterdi. Peki zelzele üzere bir afet psikolojimizi direkt ya da dolaylı olarak nasıl etkileyebiliyor? Nöroloji Uzmanı Prof. Dr. Derya Uludüz, zelzeleye karşı neden bu kadar hassaslaştığımızı ve beynimizin sarsıntıya nasıl reaksiyon verdiğini anlattı.
‘1 HAFTA İLE 1 AY ORTASINDA SÜREBİLİYOR’
Deprem sırasında kişinin anlık bir şok tesiri, durumu adlandıramama ve yer mekân algısında karışıklık yaşadığını söyleyen Nöroloji Uzmanı Prof. Dr. Derya Uludüz, “O sırada adrenalin yani heyecan hormonu salgılanıyor. Olayın duygusal döngüsüyle birlikte ‘savaş ya da kaç psikolojisi’ başlıyor. Yaşanan olay artık beynin hisleri yorumlama, kodlama ve depolama merkezi amigdalanın idaresine geçiyor. Olayın duygusal ehemmiyeti (örneğin yaşanan korku) kaydedilip, amigdala travmanın görsel imajlarını duygusal kesimler olarak saklıyor. Lakin travma bir öykü üzere depolanmıyor. Bunun yerine 5 duyu organı o sırada travmayı tecrübelenen duruma nazaran depoluyor. Artık derin bir gerilim yansısı yaşanıyor ve beynin mantık bölgesi (prefronyal bölge) kendini kapatıyor. Bu durum yaklaşık 1 hafta ile 1 ay ortasında sürebiliyor” dedi.
“Travma sonrası beyin artık olağan şartları bile tehlikeli olarak görür, kırmızı ışık artık bir kıvılcımdır. Duygusal modüller yanlış yorumlanır ve neyin tehdit edici neyin olağan olduğu ayırt edilemez. Olayın büyüklüğüne nazaran adrenalin tesirini sürdürür ve yanına gerilim hormonu kortizolü de alır. Her an bir şey olacak hissi, tehlikeye karşı süratli düşünme kalp atış suratını artırır, daha sık nefes almaya neden olur. Nefes yetmez kalp çarpıntıları başlar, kaslar gerginleşir. Baş ağrısı ve ağlama krizleri yaşanır. Zelzele anında ayrıyeten ani şiddetli şok tesiri ile beden kendi endorfin (ağrı) hormonunu salgılar ve birkaç dakikadan birkaç saate kadar kişi ağrıyı çok fazla hissetmeyebilir. Bir mühlet sonra aldığı darbe tesiriyle şahıslarda şiddetli ağrı başlar. Bireylerde evvel duygusal tepkisizlik yaşanır. Gerçeklik algısı kaybedilir ve olaya yabancılaşma görülür. Akabinde farkındalık oluşur fakat bunu çaresizlik takip eder. Bu durum da anksiyeteyi başlatır. Birkaç gün sonra buna uyku ve gerilim bozukluğu eklenir.” Prof. Dr. Derya Uludüz
YAŞANANLAR HANGİ HASTALIKLARA YOL AÇIYOR?
Depremin oluşturduğu kayıba dayalı yeni gerçekliğin, beyinde birbiriyle çelişen farklı his durumlarının oluşmasına neden olduğunu söyleyen Prof. Dr. Derya Uludüz, “Psikosomatik rahatsızlıklar, ruhsal iç dünyanın vücut hastalığıdır. Nörolojik üzere düşünülen; kolun bacağın uyuşması, panik atak, nefes alamama, kalp çarpıntısı, kalp krizi geçiriyormuş üzere hissetmek, baş dönmesi yahut bir uzvu hissetmeme üzere rahatsızlıkların sebebi aslında psikosomatiktir. Travma sonrasında yaşanan kortizol yükselmesi ve anksiyete ile birlikte uyku bozuklukları başlayabilir. Gece sık ve tasayla uyanmanın yanı sıra tekrar uykuya dalma zahmeti yaşanabilir” diye konuştu.
DEPREMİN GEÇ DEVİR TESİRİ: TRAVMA SONRASI GERİLİM BOZUKLUĞU
“Beynimiz büyük artçı şoklardan etkilenir ve bu durum karşımıza uzun vadeli ‘travma sonrası gerilim bozukluğunu (TSSB) çıkabilir” diyen Prof. Dr. Derya Uludüz, travma sonrası gerilim bozukluğunun; çok gerilimli, korkutucu yahut üzücü olaylardan kaynaklandığını lisana getirdi. Travma sonrası gerilim bozukluğu olan şahısların, travmatik olayı kabuslar halinde tekrar yaşayabileceğini belirten Prof. Dr. Uludüz, “Kişi; uyku, hayata adapte olma ve konsantrasyon konusunda zahmetler yaşayabilir. Travma sonrası gerilim bozukluğu doğal afetlerden sonra yüzde 30’a varan sıklıkta karşımıza çıkabiliyor. Sıklıkla da toplumsal izolasyon, yalnızlık ve intihar eğilimi üzere olumsuz sonuçlara yol açabiliyor. Travma sonrası gerilim bozukluğu gelişmesinde ‘doz-yanıt etkisi’ kıymetlidir. Yani afete maruz kalmanın şiddeti, aile üyelerinin mevti yahut yaralanması, konutun hasar görmesi ve mülk kaybı üzere durumlar travma sonrası gerilim bozukluğu şiddeti için değerli belirleyicilerdir. Afet sonrası bireylerde uykusuzluk, kabus görme, huzursuz uyku, gündüz yorgunluğu üzere uyku sıkıntıları sık görülmektedir” bilgilerini paylaştı.
“Depremden sonra daima sallanıyormuş üzere hissetmek daha evvel baş dönmesi öyküleri olan hastalarda zelzele sonrasında etkin hale gelebilir yahut artabilir. Bu duruma iki faktör neden oluyor. Birinci faktör, bireyde kristallerin içerdiği pozisyonel vertigo baş dönmesi varsa travma tesiriyle dönme ve sallanmayla birlikte aktifleşebiliyor. İstemsiz gerçekleşen salınım hareketleri iç kulaktaki kristalleri etkileyerek baş dönmesini provoke edebiliyor. İkinci faktör, yaşanan sallantıya bağlı olarak kulaktaki kristallerin oynamasından bağlantısız bir biçimde ruhsal olarak da bu baş dönmesi atağı başlamış olabilir. Yani baş dönmesinde direkt zelzelenin tesiri olabileceği üzere gerilim ve travma nedeniyle baş dönmesi tetiklenebilir. Bunlar kapalı ortam ya da göçük altında kalarak o travmayı birebir yaşamış bireylerde daha fazla olabilir.” Prof. Dr. Derya Uludüz
BAŞI DÖNDÜ, ZELZELE SANDI
Prof. Dr. Derya Uludüz’ün anlattığı duruma en çarpıcı örnek geçtiğimiz günlerde Diyarbakır’da yaşandı. Olay, 10 Şubat’ta civarında Diyarbakır’ın Kayapınar ilçesinde bulunan bir kıraathanede meydana geldi. Bir kişi kıraathanede oturduğu sırada baş dönmesi yaşadı. Durumu zelzeleye bağlayan bir kişi ortalığı birbirine kattı, saniyeler içerisinde kıraathanedekiler dışarı kaçtı. Kaçış sırasında bir vatandaşın panikle elindeki çayı bırakmadan koşturması da dahil olmak üzere dehşet dolu anlar güvenlik kameralarına da saniye saniye yansıdı. Pekala yaşanan bu zelzele korkusu vakitle geçer mi?
‘BEYİN DAİMA HUZURSUZ OLUR’
“Hayata tekrar adaptasyon periyodu bir aydan sonra beyin tehlikenin gittiğini algıladığında başlar fakat tekrar de daima tedirgindir” diyen Prof. Dr. Derya Uludüz, “Küçük olaylara ani abartılı reaksiyonlar verilir. Depresif his durumu yaşanır. Bu periyotta yakınların takviyesi çok değerlidir. Sarsıntı hepimizi derinden etkiledi. Yaşananların bundan sonraki uzun vadede sıhhat problemlerine yol açmaması büyük değer arz ediyor. Deprem korkusu uzun bir müddet devam edecek üzere görünüyor. Travma şiddeti ile duygusal hafızanın sakinleşmesi birbiriyle orantılıdır. Travma büyüdükçe yaşanılacak olan dehşet yıllarca sürebilir. Bu süreçte alınacak toplumsal ve ruhsal takviye, şahısların günlük hayat rutinlerine süratlice döndürülmesi ve olayın beyinde kalıcı hasarlara neden olmaması için çok kıymetli” açıklamalarını yaptı.