Bozuk para da öbür, kağıt para da öbür yazıyor! 93 yıllık şaşırtan ‘cumhuriyet’ ayrıntısı
Derleyen: Zeynep Dilara Akyürek / Milliyet.com.tr – Her gün kullanılan kağıt paraların üzerinde bilim insanlarını, ay yıldızı ve Mustafa Kemal Atatürk’ü görmek çok enteresan bir durum değil. Fakat dikkatli biçimde incelendiğinde Türk Lirası’nın üzerinde ‘Türkiye Cumhuriyeti’ değil de ‘Türkiye Cumhuriyet’ yazdığı da görülüyor. Çoğu kişinin basım yanlışı zannederek araştırdığı bu tabirin kökeni ise Osmanlı Devletinin yıkılış devrine dayanıyor. 1930’lardan itibaren paranın üzerinde bulunan sözün sırrı çözüldü.
PARA BASMAKLA VAZİFELİ BİRİNCİ BANKAYDI
Osmanlı Devleti’nin birinci bankası 1847’de kurulan Bank-ı Dersaadet’ti. Sultan Abdülmecit periyodunda kurulan birinci özel banka 21 Aralık 2001 tarihine kadar etkin çalıştı. Bank-ı Dersaadet’ten 9 yıl sonra kurulan Bank-ı Osmanî-i Şahane ise para basmakla vazifeli birinci ve tek bankaydı.
Londra merkezli kurulan bu banka, 10 Mart 1924 tarihinde imzalanan bir mukaveleye kadar para basma imtiyazını Türkiye Cumhuriyeti’ne devretse de Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın kuruluşuna kadar hazine süreçlerini sürdürmeye ve Devlet Bankası statüsünü müdafaaya devam etti. Cumhuriyetin ilanıyla birlikte günümüzde birçok kişi tarafından bilinen ‘Osmanlı Bankası’ ismini aldı.
Genç Cumhuriyet, kendisine ilişkin bağımsız bir Merkez Bankası’nın eksikliğini hissettiği için o devir gündeme birçok inkılap gelmişti. Osmanlı Bankası ve daha sonra kurulan Türkiye İş Bankası’nın Merkez Bankası’na dönüştürülmesine yönelik fikirler ortaya atılsa da bunun bağımsız bir kurum olmayacağı fikriyle yeni bir oluşum için adım atıldı.
11 Haziran 1930 tarihinde TBMM’de kabul edilen ve 30 Haziran 1930 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanan 1715 sayılı Merkez Bankası Kanunu’na paralel olarak, ‘Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’ 3 Ekim 1931 tarihinde faaliyete geçti.
‘DEVLETTEN FARKLI VE BAĞIMSIZ OLUŞUNA EHEMMİYET VERİLDİ’
1930’da anonim bir paydaşlık biçiminde kurulan Merkez Bankası, birinci kurulduğunda Cumhuriyet periyoduna ilişkin olduğunu göstermek için ‘Cumhuriyet Merkez Bankası’ ismini almıştı. İlerleyen periyotta TBMM’nin aldığı kararla ‘Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’ olarak bugünkü ismine kavuşan bankanın kendi internet sitesinde bahisle ilgili şöyle bir açıklama bulunuyor:
“11 Haziran 1930 tarih ve 1715 sayılı Kanun (Mülga) ile Merkez Bankası ‘Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’ unvanı altında özel hukuk hukuksal kişiliğine sahip ve özel sermayenin de katıldığı bir anonim iştirak olarak kuruldu. Bu düzenlemeyle devletten farklı ve bağımsız olduğu konusuna özel bir değer verildi.”
Bu açıklamaların yanına bağımsızlık prensibi de vurgulanarak ‘Türkiye Cumhuriyeti’ manasına gelen ‘T.C.’ tabirine de bu nedenle hem parada hem de bankanın isminde yer verilmemişti. Merkez bankası bu ifadeyi de açıklıyor:
“Bu emel çerçevesinde, Bankanın Kuruluş Kanunu tasarısında ismi ‘Cumhuriyet Merkez Bankası’ olarak öngörülmüşken, Türkiye Büyük Millet Meclisi Komitesi’nde milletlerarası ilgiler de düşünülerek ‘Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’ olarak değiştirilmesine karar verildi. Bankanın bağımsızlığını vurgulama maksadı güdülerek ‘Türkiye Cumhuriyeti’ ibaresine ve kısaltılmış formu olan ‘T.C.’ye bilhassa yer verilmedi. Kanun koyucu tarafından bankanın devlete ilişkin bir kuruluş, bir kamu kuruluşu olduğu izlenimi vereceği telaşıyla bundan itinayla kaçınıldı. Hala yürürlükte bulunan 1211 sayılı Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Kanununun 1. unsurunda de bankanın anonim şirket ve özel hukuk hukukî kişiliği ile unvanı ‘Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’ olarak birebir biçimde korundu.”
MADENİ PARALARDA ‘TÜRKİYE CUMHURİYETİ’ VAR
Kağıt paralarda görülen ‘Türkiye Cumhuriyet’ tabirine karşılık halk ortasında ‘bozuk para’ olarak anılan madeni paralarda ‘Türkiye Cumhuriyeti’ yazısı mevcut. Bunun nedeni ise kağıt paraların Merkez Bankası tarafından basılması, madeni paraların ise Hazine Müsteşarlığı’na bağlı olarak faaliyet gösteren Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü tarafından üretiliyor olması. Günümüzde de sirkülasyonda olan 1 TL ile 50, 25, 10 ve 5 kuruşun üzerinde ‘Türkiye Cumhuriyeti’ sözü kullanılıyor.