Çağdaş Arap Sanatı: Mucize mi, serap mı?

Evrim Altuğ – Christie’s, şu günlerde ‘Avrupa’da açılmış en geniş Arap Sanatı sergisini İngiltere’nin başşehri Londra’nın St.James bölgesindeki 400 yıllık çok katlı yapısında ağırlıyor. 2010 çıkışlı, BAE Sultanı Suud El Kassemi Koleksiyonu Hasan Şerif izlencesi ve yeni takipçilerine yer verilen sergi bütünü, El Kassemi’nin başında olduğu (BAE) Barjeel Sanat Vakfı’nın 100 yapıtlık ödünç “Kawkaba / Takımyıldızlar” seçkisi ile 23 Ağustos’a dek fiyatsız görülebiliyor. 

Sergi küratörü, Christie’s Ortadoğu ve Kuzey Afrika Ünitesi Lider Vekili Dr. Ridha Moumni alanında özgün bu teşebbüsün salt yüksek profile sahip kavramsal sanat öncüsü Hasan Şerif üzere imzaları kutlamakla kalmayıp birbirinden bağımsız yaratıcılık, çeşitlilik ve tarihi zenginliği olan Kuzey Afrika ile Batı Asya kültürlerine ışık tuttuğunu vurguluyor. Sultan Suud El Kassemi ise 20 yılı aşan birikimiyle koleksiyondaki çeşitliliğe değiniyor ve ‘cinsiyette denge’yi yansıtan listenin bölgedeki çağdaş sanat akımının doğumunda modern Arap bayanlarının oynadığı rolü yansıttığının altını bilhassa çiziyor.  Biz de drum bu türlü iken görsel sanatlar alanından önemli isimlere Londra’da keşfedilmesi beklenen “Çağdaş Arap Sanatı”nın dünyadaki hâli pür melâlini ve Türkiye’deki yankısını danıştık.

‘Kapitalizmin gücü’

Prof. Dr. Hasan Bülent KAHRAMAN,  Rektör, Işık Üniversitesi

Çağdaş Arap sanatı üretilen tek çağdaş sanat değil. Dünyanın Batı’yla entegre olmaya çalışan tüm ülkelerinde bu sanat tipi üretiliyor. Bizim üstünde durmadığımız yanı, çağdaş sanatın milletlerarası alakalarda bir cins ‘soft power’ (yumuşak güç) olarak devreye girmesi. Çağdaş sanatın muhalif, eleştirel, radikal tavrını aşan boyut tam da bu. Lakin yeni değil. Duchamp ve Beuys radikal işler ürettiler, sisteme kabul ve dahil edildiler. ‘A posteriori de olsa hakikat bu. Kapitalizmin bu türlü bir gücü var.

Arap ‘dünyası’ Batı’nın gündeminde, hatta çok uzun bir müddettir dünya siyasetinin odak noktalarından biri. İngiltere nasıl bu coğrafyadan giden sermayeyle ve insan kaynağıyla içli dışlıysa, o münasebetin getirdiği çerçeve içinde sanat da yeni bir rol ve işlev üstlenecektir.

Buna emsal bir damar da Afrika. Eski sömürgeler artık Londra’da isimlerine düzenlenen fuarlara katılıyor, müzayedeler o bölgeden isimlerle yükleniyor. O meyanda da müzeler açılıyor. Tek taraflı ilgi olmaz. Kimi ilgiler ikilidir. Onun sonucu de Körfez bölgesindeki müzeleşme. Olmasa şaşardım.

Herkesin bildiği görkemli müzeler, bölgede yeni bir sınır meydana getiriyor. Hangi sermayeyle gerçekleştiriliyor sorusu bile abes. Son kertede sermayenin globalleştiği bir devirden kelam ediyoruz. Louvre bölgeye herhâlde salt Fransız kapitaliyle gitmedi. Lakin Katar, İslam sanatları müzesini kendisi kurmuş üzere duruyor. Lakin sermayenin kendisi bizatihi, tabiatı, yapısı gereği pak, saf ve duru mu ki o müzenin spesifik bir sermayeyle kurulduğunu söyleyelim. Bu çerçeve bir samimiyet sunmaz. Yeniden de bir sanat üretiliyor. Onu sanatçı kendi izolasyonu içinde sağlıyor ve sirkülasyona sokuyor.

Batı’nın önde gelen müzayede meskenlerinden birisinde numune üzere tek tük gerçekleşen ‘Türk sanatı’ satışları benim durumumda olanlar açısından yalnızca kültürel planda tenkit gereci getirir, onların bir şey dayatması kelam konusu bile değildir. 

 Türkiye gibisi bir ilginin odağı olmadı değil. 2005-2015 ortası tastamam böylesi bir teveccühtür. Velhasıl bunlar aşikâr bir düzlemde cereyan ediyor. Türkiye de sanatın dışında gelişen toplumsal ve siyasal dinamikler öne çıkıp tesirli epeyce sanatsal açılım ve etkileşim de o perspektif içinde iç ve dış gelişmelerini gösterecektir. Sonunda sanat sosyolojisi ve sanat iktisadı birer bilim kısmı.

‘Sanat, milliyet çerçevesinden ele alınmamalı’

Necmi SÖNMEZ, Eleştirmen, Küratör

Suudi Arabistan ve Körfez ülkelerindeki siyasi idare biçimleri bağımsız fikir, sanata imkân vermeyen diktatörlüklere dayandığı için bu coğrafyalarda yaşayan sanatkarların Batı müzelerinde gösterilmeleri ve koleksiyonlara kabul edilmeleri konusunda ciddi sorunlar yaşanıyor. 

Körfez ülkelerindeki müzeleşme pirlerin, seçkinlerin, politikacıların kendi imajlarını parlatmalarının ötesine geçebiliyor mu? Bu coğrafyalarda üretilen sanat yapıtları o toplumlar tarafından nasıl paylaşılıyorlar? Katar’daki MATAF müzesi bu konuların tartışılabileceği, değişik bir örnek oluşturuyor.

Sanatın milliyet çerçevesine alınmadan değerlendirilmesinden yanayım. Ahmed Mater’in Suudi Arabistanlı, İbrahim El Salahi’nin Sudanlı, Khaled Hafez’in Mısırlı olması, onların Arap sanatını temsil ettikleri manasına gelmiyor. Türkiyeli sanatkarlar için de durum tıpkı. Günümüzde sanatçı varoluş uğraşında nasıl ilerleyeceğine kendisi karar veriyor, etiketini kendisi oluşturuyor.

‘Müzelerin samimiyeti, demokrasilerinde’

Beral MADRA, Eleştirmen, Küratör

Bahreyn, Mısır, Irak, İran Ürdün, Kuveyt, Katar, Suriye, Arap Emirlikleri’ndeki müzeleri modernizm devrinde kurulmuş ulusal sanat müzeleri ve 1990’lardan itibaren kurulmuş AB ve ABD dayanaklı Çağdaş ve Çağdaş Sanat Müzeleri olarak sınıflamak gerekiyor. Bu müzelerin içerikleri farklı olsa da, kuruluş gayeleri global Neo-kapitalizm’in öngördüğü kültür ve sanat siyasetlerine bağlıdır. Samimilik sanırım tümüyle siyasal ve ekonomik şartlara bağımlıdır; kelam konusu ülkelerde demokratik süreçler ne kadar gelişmişse, bu müzeler de o kadar özdendir.

Bu çatışkı bitmeyecek; zira sanat yapıtları post-hakikat çağında ‘hakikat’ temelinde iş görüyor; içeriklerdeki siyasal ve anti-kapitalist bildiriler bu çeşit engellemelere rağmen toplumların ilgisini çekiyor.

Piyasa bu çeşit projeleri destekliyor; ünlü mimarların imzasını taşıyan gösterişli müzeler, dekoratif tarafı ağır basan yapıtlar Neo-kapitalizm ve şov toplumu ortasındaki alakayı pekiştiriyor ve bir saygınlık halesi yaratıyor; bunun karşısında direnen ya da direnmeyen muazzam bir sanat üretimi ve kültür eleştirisi var.

‘Kadın liderliği ön planda’

Doç. Dr. Gökçe Dervişoğlu OKANDAN, Bağmsız araştırmacı, yazar

2021-2023 arasında, BAE’de öteki bir buyrukluk olan Sharjah’da yaşama bahtım oldu. Sharjah Bienali, içinde bulunduğumuz yıl 30. yılını kutladı. Stratejik olarak büyük değer atfedilen ve en üst düzeyden kraliyet ailesi tarafından içtenlikle desteklenen sanat teşebbüslerinin, ekosistemi oluşturan müzeler birliğinin, hoş sanatlar fakültelerinin hatta yaratıcı sanayilere özel kıymet veren girişimcilik merkezleri ve teknoloji transfer ofislerinin ne kadar koordineli bir halde, milletlerarası iş birliklerine kıymet vererek ve ekosistemdeki her kurum için sinerji yaratacak biçimde ilerlediğini gözlemledim.

Üstelik bu yaklaşımda bayan liderlik de ön planda idi. Türkiye’de her vakit tabandan organik bir biçimde gelişen inisiyatifler bizim için kıymetli oldu ama bilhassa İstanbul sahip olduğu unvanlara, insan kaynağına, kozmopolit güce sahip çıkamadı; erozyonun önüne kültür siyasetiyle geçemedi. Bu eforun doruktan gelmekle bir arada sinerji içinde işlemesi, yetişen yeni neslin tüm aktörlerden haberdar bir formda iş yapmayı öğrenmesi, bunun için özel fırsatların verilmesi ve onların gururlanması, bir eğitimci ve araştırmacı olarak beni etkiledi.