Dolar tahtını terk eder mi?

SERVET YILDIRIM – İran ve Rusya son yıllarda Amerikan dolarına olan bağımlılıklarını azaltmak için muazzam bir efor içine girdiler. Doların yerine Çin yuanı, euro, Rus rublesi, Güney Kore wonu ve hatta Türk lirası kullanarak hem Batı’nın uyguladığı yaptırımların tesirini azaltmak, hem de küresel ölçekte gerçekleştirmeye çalıştıkları ekonomik iştirakleri yaygınlaştırmak ve çeşitlendirmek istiyorlar.

Putin’in Rusya’sı ile Ayetullah Hamaney’in İran’ını yakınlaştıran ve tıpkı ülkü peşinde koşmalarına yol açan temel neden her iki ülkenin de karşı karşıya oldukları Amerika liderliğindeki Batı yaptırımlarıdır.

Diğer birtakım ülkeler tarafından da desteklenen bu eforlar, doların memleketler arası ticaretteki baskınlığını azaltmayı hedefliyor lakin şu ana kadar olan sonuçlar dolara alternatif yaratmanın zahmetini gösteriyor.

Kısa vadede çok zor

Doların büsbütün devre dışı kalarak tahtını bir öbür para ünitesine bırakması lakin uzun vadede mümkün. Dolar global rezerv para rolünü ekonomisi ve kurumlarının gücü ve istikrarı ile sağlam finans sistemi sayesinde sürdürüyor. Doların tahtını terk etmesi için istikrarlı bir alternatif ortaya çıkması gerekiyor.

Kaldı ki; doların süratle paha kaybetmesi rezervlerini dolar cinsi bir varlıkta tutan birçok ülke ve ticaretini dolara bağlamış olanlar için bir kabus senaryosu olabilir. Çin’in artan tesiri ve ticaret ilgileri nedeniyle Çin yuanı artık daha fazla kabul görüyor lakin Çin’in global finansal sistemi değiştirebilme gücü gelecekteki ekonomik ve jeopolitik duruma bağlı. Şayet Çin bu rolü oynamak istiyorsa politik istikrarı korurken parasını ve kambiyo sistemini daha esnek hale getirmeli.

Sonuçta daha fazla sayıda ülke dolara olan bağımlılıklarından rahatsız olup, bu durumu değiştirmeye yöneldikçe global finansal dinamikler de kıymetli bir dönüşüme girecektir fakat an itibariyle global iktisadın para ünitesi dolardır. Dünyada bugün fiyatlar dolar cinsinden konuşulur, ticaret dolar ile yapılır. Merkez bankaları rezervlerini dolar yüklü fiyat. Rezerv para olabilmek için bir paranın pahalı olması değil, onun kullanımı ve derinliği değerli. Bu sistemde çok süratli değişiklik beklememeli. Yakın gelecekte dolar memleketler arası rezerv sistemindeki hâkim para olmaya devam edecek. Lakin uzun vadede dolar yerine bir diğer para görebiliriz.

ABD iktisadı darbe alır mı?

Bu trendin güçlenmesi ile Amerikan para ünitesinin istikrarı ve baskınlığı ile dünyanın rezerv parası olma özelliği olumsuz etkilenebilir. Böylesi bir gelişmenin Amerikan iktisadına tesirini iddia etmek sıkıntı olmasa gerek.

Küresel bir rezerv para ünitesi olduğu için dolara olan talep her vakit yüksek seyrediyor. Aslında bir tavuk – yumurta durumu. Talep yüksek olduğu için global rezerv para özelliğini sürdürmesi de kolay oluyor. Bu talep sayesinde Amerika bütçe açıkları ve cari süreçler açıklarını rahatça finanse edebiliyor, faizleri de nispeten düşük tutabiliyor.

Aksi takdirde öbür ülkelerin açıkları ile karşılaştıramayacak kadar yüksek olan Amerika bu boyutta açık veremeyecek; haliyle ekonomileri de bu ölçekte büyüyemeyecekti. Zira biliyoruz ki, bir ülkede cari süreçler açığı varsa bir öteki ülke cari süreçler fazlası veriyordur.

Yani tasarruflarının üzerinde yatırım ve tüketim yapan Amerikalıları fonlayan yatırımlarının ve tüketimlerinin üzerinde tasarruf eden üzerinde bir diğer ülke vardır; mesela Çin.

Dünyada neler oluyor?

Geçtiğimiz aylarda Irak idaresi karaborsada dalgalanan kuru münasebet göstererek dolarla süreç yapmayı yasaklamıştı. Irak İçişleri Bakanlığı, “Irak’ın ulusal para ünitesi dinardır. Yabancı para üniteleri yerine dinarla süreç yapmanız ülkenin bağımsızlığını ve iktisadını güçlendirir” biçiminde bir açıklama yaparak para ve mahpus cezası içeren yaptırımlar da ilan etmişti.

Doların yerine yuan geçer mi?

Amerikan dolarının global rezerv para olma özelliğinden ve gücünden ötürü Çinliler tasarruf fazlasını Amerika’ya borç vermekte ya da direkt yatırım olarak oraya yöneltebilmekteler. Öbür bir deyişle kişi başına gelirleri 6000 doların altında seyreden Çinlilerin tasarrufları sayesinde kişi başına geliri 50 bin dolar dolayında olan Amerikalılar harcayabiliyorlar.

İran ve Rusya’nın dolarsızlaşma hareketinin Çin ve Hindistan üzere öteki ülkeler tarafından desteklenmesi halinde Amerikan iktisadı olumsuz etkilenebilir. Doların rezerv para statüsünü kaybetmesi elbette bu oyunun tamamını değiştirip yeni bir nizama geçişin yolunu açar.

Burada Çin bilhassa değerli bir aktör olarak karşımıza çıkıyor. Kıymetli bir aktör olarak dolarsızlaşma kampanyasında tesirli bir oyuncu olabilir. Çin bu manada yuanı öne sürebilir. Hakikaten bunu yapma niyetinin çeşitli işaretlerini şimdiye kadar gördük. Birçok ülke ile swap mutabakatları imzalıyor. Ancak daha gitmesi gereken çok yol var.

YAPTIRIMLAR YENİ BİR İTTİFAK DOĞURUR MU?

ABD liderliğinde Batı İran’ı nükleer silahlardan uzak tutabilmek için yıllardır yaptırım uyguluyor. Yaptırımlar şu ana kadar İran’ı caydırmadı ancak onu ekonomik alternatifler yaratmak için harekete geçirdi. İran bu sayede Rusya ve Çin ile bağlantılarını geliştirdi. Kendisine yeni kamplar buldu.

Aynı formda Rusya da Batı yaptırımları ile karşılaştığında zati var olan alternatif tertip arayışlarını hızlandırdı ve yeni bir vizyonu benimseyerek yüzünü Doğu’ya döndü. Bu dönüşün sonucu olarak İran, Çin ve hatta Hindistan ile ticari ve ekonomik alakalarını geliştirmeye başladı; dolara olan bağımlılığını sıfırlayamasa bile azaltmaya çalıştı.

İran ve Rusya ortasında yakınlaşma sürüyor. Daha fazla sayıda nükleer reaktör üretimi için mutabakat imzalamaktan tutun da milyarlarca dolarlık takas bazlı güç alımı muahedeleri imzalıyorlar. Birebir halde Çin de hem İran, hem de Rusya ile askeri muahedeler imzalıyor.

Alternatif rezerv para

Tahran ve Moskova’nın bu arayışlarının kıymetli bir kesimi ticari ve ekonomik ilgilerde kullanılan para ünitelerinin çeşitlendirilmesidir. Bu çeşitlendirme hem memleketler arası süreçlerde müzakere gücünü artırıyor, hem de döviz kurlarındaki dalgalanmalardan daha az etkilenmelerini sağlıyor. İran’ın yapmaya başladığı üzere döviz-swap mutabakatları ticari ortakları için kur riskini de azaltmaya imkân sağlıyor.

İran Endonezya ve Rusya üzere birçok ülke ile dolarsız ticaret konusunda muahedeler yaptı. İranlıların dediğine nazaran mutabakat yapılan ülkelerin parasını kullanarak yapılan bu mutabakatlar sayesinde ülkenin ticaretinde doların yükü yüzde 10’a kadar immiş durumda.

İran ve Rusya, bu eforları ile öteki ülkelere de örnek oluyorlar, ilham veriyorlar. Bunun sonucunda yaptırımlarla karşı karşıya olan ya da jeopolitik baskı altında bulunan öbür ülkeler de misal kur çeşitlendirme stratejisine yönelebilirler.

Mesela Çin ve Kuzey Kore bir müddettir hem Rusya, hem de İran ile ekonomik ve askeri alakalarını güçlendirirken, ticaretlerinde doları dışlamaya başladılar. Geçen ay Güney Afrika’da toplanan BRICS dışişleri bakanları da dolara alternatif yeni bir global rezerv para yaratmayı konuştular.