Dünyada rating rahatsızlığı var

SERVET YILDIRIM – Tasarruf sahipleri tasarruflarını bono üzere borçlanma enstrümanları aracılığıyla yalnızca kendi ülkelerindeki değil, diğer ülkelerdeki şirket ya da kurumlara, hatta devletlere de borç verebiliyorlar. Ama borç verdikleri şirketin ya da kurumun borcunu vadesinde ödeyip ödemeyecekleri konusunda her vakit bir belirsizlikle karşı karşıyalar. İşte bu belirsizliğin azalması için doğmuş sistemlerden biri, tahminen de en değerlisi kredi derecelendirme sistemi yani ratingdir.

Bu nedenle ne kadar eleştirsek de rating sistemi global sermaye hareketlerinde değerli rol oynar. Zira borçlanan kurum ya da hükümetin borcunu vaktinde ödeme kapasitesi ve riskler konusunda borç verene fikir verirler. Üstelik bunu kendi başlarına nazaran yapmazlar; borçlanmak isteyen kurum ya da hükümetin bir bedel ödeyerek talep etmesi karşılığında yaparlar.

Oynadıkları bu kritik rol nedeniyle ratingciler her vakit tartışma konusu olmuşlardır; mercek altında kalmışlardır. Bugünler de tekrar tartışmanın odağındalar.

ABD, Fitch’e tepkili

Uluslararası kredi derecelendirme kuruluşu Fitch Ratings, ABD’nin uzun vadeli kredi notunu “AAA”dan “AA+”ya düşürürken görünümü negatif izlemeden durağana çevirdi. Bu not düşüşü için neden olarak ise gelecek 3 yıl içinde beklenen mali bozulma, yüksek ve artan borç yükü ve tekrarlanan borç limiti açmazlarını gösterdi. İddia edildiği üzere bu karara yansılar gecikmedi. ABD Hazine Bakanı Janet Yellen, Fitch’in kararının “keyfi ve yeni olmayan datalara dayandığını” söyledi.

Her ne kadar sonuçta notu düşürülse de ABD hala üst düzeyde bir nota sahip olduğu için bu kararın onların borçlanma maliyetlerine ve imkanlarına kayda kıymet bir tesiri olmayacaktır. ABD açıklarını yeniden rahatlıkla finanse etmeye devam edecektir. Bu not düşüşünün ardı gelir mi? Sanmıyorum. Münasebetiyle ABD’nin not problemi birkaç gün konuşulacak bir haber olarak kalacak üzere görünüyor.

ABD fazla etkilenmese de bu not sıkıntısı dünyada tartışılmaya devam edebilir. Aslında etmesi de gerekir. Zira trilyonlarca dolarlık borçlanma sürecini etkileyen sistemin çok fazla zayıflığı var.

Konu 2008 krizinin çabucak akabinde batılı ülkelerin notları art geriye düşürülmeye başlandığında gündeme gelmişti. Herşeyden evvel bu kuruluşlar yaklaşan krizi öngörememişlerdi. Kriz öncesi kredi derecelendirme kuruluşları krizde durumu bozulan Yunanistan ve Portekiz üzere ülkelere epeyce cömert davranmış ve yüksek notlar vermişlerdi. İkisi de Euro Bölgesi’nde olduğu için güçlü Almanya ile zayıf Yunanistan tıpkı düzeyde derecelendirilmişti. Euro borç krizi patladığında ise evvel notları düşürmekte tereddüt ettiler; akabinde yanlışlarını telafi etmek için birbirleriyle yarışırcasına notları indirdiler. Bu tepkisel hareketleri krizi daha da derinleştirdi.

Bu olay ratingcilerin metodolojilerindeki yanlışlığı ve şeffaflık yoksunluğunu daha da tartışılır hale getirdi.

Türkiye’nin rating serüveni

O devirde bizler de Türkiye’den daha makûs durumda olan ülkelerin notu ile bizim notunu karşılaştırıyor ve aleyhimize olan ortadaki farkı tartışıyorduk. Türkiye iktisadının nispeten güçlü seyrettiği periyotlarda notunun yükseltilmesini bekledi ancak artış uzun bir mühlet gelmedi. Haliyle bizde de “Ratingciler bize düşman; bizi sevmiyorlar” seviyesine indirildi.

Kredi notu değerlidir lakin hey şey demek değil. Bunu en âlâ bilen ülkelerden biriyiz. Türkiye’nin rating kuruluşlarıyla resmi alakası 1992 Mayıs’ında Standard and Poor’s (S&P) ve Moody’s’den not alarak başladı. S&P’nin o vakit verdiği BBB parlak bir nottu ve yatırımcılara Türk tahvillerinin rahatlıkla alınabileceği bildirisini veriyordu. Yani Türkiye BBB notuna birinci sefer 1992 Mayıs ayında kavuştu.

Böylesine güzel bir başlangıç yapan Türkiye’nin not grafiğinin üst gerçek olması beklenirdi lakin o denli olmadı. İki yıl bile geçmeden 1994 başında BBB’yi kaybetti. Tansu Çiller başbakanlığı Süleyman Demirel’den devraldığında “yatırım yapılabilir” kategorisindeki BBB notuna sahip bir ekonomiyi de teslim aldı. Üç farklı hükümetin başbakanı olarak toplam 3 yıl başbakanlık koltuğunda kaldı. 6 Mart 1996’da vazifeden ayrıldığında ise Türkiye’nin notu B+’ya, yani spekülatif ülke seviyesine düşmüştü.

İzleyen uzun yılların bir kısmında yatırım yapılabilir ülke notumuz olmadığı halde onlara benzeri maliyetlerle borçlanabildik. TBelirli bir periyotta düşük notumuza karşın önemli ölçüde direkt yabancı sermaye çekmeyi başarabildik. Yani yatırım notuna sahip olmadan yatırım notuna sahip olan ülkelere uygulanan muameleye tabi tutulduk. Zira o devirde büyüyen bir ekonomiydik ve birebir vakitte hem finansal istikrar vardı, hem de fiyat istikrarı. Mesela 2006-2008 yılları periyodu rating çelişkisinin âlâ bir örneğidir. Bu devir bir çok analist tarafından Türkiye’nin olması gerekenden daha düşük derecelendirildiği devir olarak gösterilir.

Hikaye de önemli

Türkiye en fazla direkt yabancı yatırımları o devirde çekmişti. 2007 ‘deki 22 milyar dolarlık giriş bizim tarihimizde bir yılda gördüğümüz en yüksek sayıdır. 2006’daki 20.6 milyar ve 2008’deki 19.8 milyar dolarlık girişler de tarihi ortalamamızın çok üzerindeki hareketlerdi. Bu yılların tamamında Moody’s, S&P ve Fitch Türkiye’yi BB düzeyinde yani “spekülatif” not kategorisinde derecelendiriyordu.

O periyotta var olan güçlü kıssa ise AB ile başlayan tam üyelik müzakereleri ve buna paralel iktisat, hukuk, yönetim ve toplumsal hayat ile ilgili alanlarda atılmaya başlanan adımlardı. Yani ıslahat süreciydi. Bu süreçte ihracatımız neredeyse 2’ye katlandı. Yeni ihracat pazarları yaratıldı, mevcut pazarlarla daha güçlü bağlar kuruldu. Komşularla ticari bağlantılar süratle gelişmeye başladı. Daha sonra düşman olduğumuz Suriye ile ticaret hacmimiz bile birinci kere 1 milyar doları 2007’de aştı.

Kısacası hikaye güçlüydü; güçlü olunca da yatırım düzeyindeki BBB kredi notuna sahip olmasak bile daha fazla mal satıp, daha fazla yatırım çekebiliyorduk. BB notuna sahip olmamıza karşın BBB olanlarla birebir şart ve maliyetlerle borçlanabiliyorduk.

Borç rasyolarımız yani kamu borcunun ulusal gelire oranı birçok ülkeye nazaran çok daha güzel durumdaydı. Fiyat istikrarı bozulmamıştı. Finansal istikrar vardı. Hakikaten bu özellikler sayesinde Türkiye kaybettiği BBB notunu 19 yıllık bir ortadan sonra 2013 Mayıs ayında tekrar buldu. Yani “yatırım yapılabilir” olduk.

Çok geçmeden notumuz tekrar düşmeye başladı. Bir bankacının dediği üzere “Tam 19 yılda geri aldığımız notu 3 yılda kaybettik.” Bir daha da göremedik. Hala B kategorisinde bir nota sahibiz.

Öyle ya da bu türlü, beğensek de beğenmesek de yatırım yapılabilir kategoride bir nota sahip olmak bir ülke için kıymetli bir kazanımdır. Bu ülkeler ve şirketler borçlanma piyasalarında daha rahat ve daha uygun şartlarla borçlanabilirler. Tüzükleri gereği yatırım yapılabilir düzeydeki enstrümanlara yatırım yapmak zorunda olan birtakım büyük fonların paralarını çekebilirler.

Ancak 2006-2008 periyodunda olduğu üzere notunuz olmasa bile daha uygun şartlarla borçlanabilirsiniz; daha fazla yabancı yatırım çekebilirsiniz lakin bunun için de güçlü ve inandırıcı bir öykünüz olması gerekiyor.