Ege Denizi’ndeki kâbus: Santorini

Prof. Dr. Hakan Yiğitbaşıoğlu | [email protected]/Ankara Üniversitesi- Volkanlar; güçleri, çıkardıkları gereç ve etraflarına tesirleri üzere nedenlerle sürekli insanların dikkatini çekmiştir. Volkanik aktiflikle ilgili bugüne kadar bulunabilen en eski kayda, Neolitik Çağ’da kurulan ve uygarlık tarihinde çok değerli bir yeri olan Çatalhöyük’teki bir duvar fotoğrafında rastlanmıştır. Bu fotoğrafın Aksaray’daki Hasandağ’ın püskürmesini yansıttığı varsayılıyor. Volkanların gücü, insanlara, onların tanrısal güçler taşıdıklarını düşündürmüştür. Volkan sözü Roma mitolojisinde, ocağında demiri döverek başka ilahlara silah ve zırh yapan ilah Vulcan’dan gelmektedir. Vulcan’ın ocağının bulunduğu yerlerde aktiflik gösterdiği düşünülen bu tip dağlara Latincede “Volkano” ismi verilmiştir.

Volkanik ada

Ege Denizi’nde irili ufaklı çok sayıda ada bulunuyor. Kiklad Takımadaları içinde yer alan volkanik adalardan Santorini (Yunanca ismiyle Thera) de bunlardan biri. Kabaca yarım ay biçimindeki ada, yaklaşık 76 kilometrekare yüzölçümüne sahiptir ve en yüksek yerinin denizden yüksekliği 564 metredir. Günümüzde turistik açıdan çok cazip bir destinasyon olmasına rağmen geçmişte çok sayıda şiddetli patlamalar yaptığı biliniyor. Santorini, Yunanistan anakarasından, Türkiye’de Bodrum Yarımadası’na uzanan Güney Ege volkanik ada yayı üzerindeki faal volkanlardan biridir. Santorini ve yakın etrafındaki birkaç irili ufaklı adayı oluşturan volkanik etkinlikler yaklaşık 1 milyon yıl evvel deniz altındaki volkanik püskürmelerle başlamış, deniz altındaki püskürmelerle biriken malzeme daha sonraları su yüzüne çıkarak bir ada oluşturmuş ve püskürmeler aralıklarla 1950 yılına kadar devam etmiştir. 1950’den bugüne kadar volkanik püskürme görülmemiştir. Araştırmalara nazaran son 200.000 yıl içinde 12 büyük patlama gerçekleşmiştir.

Güçlü püskürmeler

M.Ö. 1628 yılındaki püskürme (Tarih konusunda birtakım tartışmalar vardır, o yüzden farklı kaynaklarda ± 36 yıllık bir fark bulunmaktadır, karışıklığa yol açmamak için bu püskürme genel olarak Minoan Püskürmesi olarak adlandırılır) Santorini’nin en tanınmış ve hem adayı hem de etrafını en fazla etkileyen püskürmedir. Bu patlamadan eski Mısır kayıtlarında da kelam edilmektedir. Günümüzde, Nil Deltası’nda ve Doğu Akdeniz tabanı ile Karadeniz’de Sinop açıklarında yapılan deniz tabanı sondajlarında ayrıyeten Anadolu’da birtakım göllerin tabanında yapılan sondajlarda Santorini’nin küllerine rastlanmaktadır. Son yıllarda karada da bu küllere ve tsunamiye dair izler bulunmuştur. M.Ö. 1650-1600 yılları ortasında Santorini Volkanı çok güçlü bir püskürme yapmıştır. Bu püskürmenin tesiriyle adanın hali değişmiştir. Santorini, bu püskürmeden evvel geniş ve yayvan biçimli bir volkandı. Lakin Minoan Püskürmesi bu kalkan formlu volkanı oluşturan püskürmelerden çok daha güçlüydü. Bilimsel açıdan, “Plinien tipi” denilen volkanik püskürmeler çok şiddetli patlamaları ile tanınır. Yüzyıllar sonra, M.S. 79’da Pompeii ve Herculaneum isimli Roma kentlerini yok eden Vezüv Volkanı’nın püskürmesi de bu tiptedir. Bu tip püskürmelerde büyük ölçüde volkan külü çıkışı gerçekleşir lakin lav akıntıları nadir görülür. Santorini’de de püskürtülen büyük ölçüde kül, süngertaşı, lav damlacıkları ve volkan çakılından oluşan gereç atmosferde 36 km yüksekliğe kadar erişmiştir. VEİ=6 büyüklüğünde (Volkanik Eksplozyon İndeksi: Püskürme şiddetinin 0-8 ortasındaki sayılarla değerlendirildiği ve en sakin püskürmenin 0, en şiddetlisinin ise 8 olduğu bir ölçektir) olan patlamada püskürtülen gerecin büyüklüğü göz önüne alınınca volkanın altındaki magma haznesinin boşalmasından sonra tavanının çökeceği ve çapı 1.5 km’den daha büyük olan volkanik bir çöküntü yani “kaldera” oluşacağı açıktır. Birden fazla çökmenin yaşanması nedeniyle deniz düzeyindeki ani değişimlerle çok sayıda tsunami meydana gelmiştir. Günümüzde, kalderanın deniz üstünde kalan kısımları yarım ay biçimli adayı oluşturmaktadır. Püskürmenin büyüklüğünü daha uygun anlatabilmek için 19. yüzyıldaki en şiddetli volkanik patlamalardan biri olan Krakatoa’nın püskürmesi ile karşılaştırabiliriz. 1883’te Sumatra ile Java ortasındaki Krakatoa Adası’nda meydana gelen püskürme tarihi çağlardaki en çok can kaybına yol açan patlama olarak kabul edilir. Volkanik adadaki çökmeler sonucunda oluşan 30 metreden yüksek tsunamiler 36 bin kişinin vefatına yol açmıştır. Patlamaların sesi yaklaşık 5 bin km öteden duyulmuştur. Elde edilen bilgilere nazaran, Santorini’de, bunun 4–5 katı büyüklüğünde bir patlama olmuştur.

Küresel etki

Bazı görüşlere nazaran, Platon’un kelam ettiği Atlantis’in tanımı, Santorini’nin patlama öncesi durumuna benzemektedir ve efsanede bahsedilen Atlantis burasıdır. Lakin efsanenin kendisi üzere bu görüşü de kanıtlayacak bilimsel bilgi bulunmuyor. Minoan patlamasında oluşan tsunamilerin Girit Adası’ndaki Miken kentlerini etkilediği ve oluşan ekonomik-siyasal çalkantıların bu uygarlığın yok olmasında rolü olduğu düşünülüyor. Santorini’nin direkt tesirleri Mısır’a kadar uzanmıştır. Papirüslerde ağır kül nedeniyle havada günler boyunca süren kararmadan ve oluşan tsunamilerin kıyılardaki tesirlerinden kelam edilmektedir. Ayrıyeten ABD’nin çeşitli bölgelerinden, İrlanda’dan ve Türkiye’de Gordion’dan o periyotta yaşamış ağaçlardan alınan örnekler üzerindeki araştırmalarda püskürmenden sonraki yıllara karşılık gelen ağaç halkalarının başkalarına nazaran çok daha dar olduğu görülmüştür. Yani bitkisel gelişim çok sonlu kalmıştır. Grönland’ın doğusundan alınan buzul örneklerinde de tıpkı tarihlere karşılık gelen katmanlarda, magmadan atmosfere salınan gazlara bağlı olarak, asiditenin arttığı saptanmıştır. Buna nazaran, yıllık sıcaklık ortalamalarında bir azalma olmuş ve yaz ayları bile epey serin geçmiştir. Bu ispatlar Santorini’nin püskürttüğü kül ve gazların iklim üzerinde global bir tesire yol açtığını gözler önüne sermektedir. Adanın güneyinde yer alan ve üzeri 1-2 metre kalınlığında volkan külü ile örtülen Akroteri kentindeki arkeolojik hafriyatta, Pompei yahut Herculaneum’da olduğu üzere çok sayıda insan kalıntısına rastlanmamıştır. Bu durum, püskürme öncesinde gaz çıkışının artması, suların ısınması ve küçük patlamalar üzere olayları gerçek kıymetlendiren insanların, büyük patlamadan evvel kenti terk ettiğini kanıtlıyor. Çeşme-Bağlararası hafriyatında son yıllarda elde edilen ispatlar bu patlamanın oluşturduğu tsunamilerin burayı da etkilediğini, yıkıma ve yangına yol açtığını gösteriyor. Kazıyı yapan bilim beşerlerine nazaran, püskürme sürecinde meydana gelen tsunamilerin oluşturduğu birikinti altında bulunan bir iskelet bu olay sonucunda ölen ve bugüne kadar orada kalan genç bir erkeğe ilişkin. Ege Denizi kıyısındaki diğer arkeolojik merkezlerde de bu patlamanın izleri bulunmuştur. Minoan patlamasından sonra devir periyot çok daha küçük ölçekli etkinlikler gerçekleştiren Santorini Volkanı, 72 yıldır sakinlik evresinde. Lakin hiçbir volkan için “ölü” denemez, binlerce yıl sonra bile yeni bir püskürme ile tekrar canlanma mümkünlüğü vardır. Santorini Adası’nda da küçük ve mahallî sarsıntılar ile karadaki hafif yükselme, adanın altındaki magma haznesinin tekrar dolmaya başladığının göstergeleridir. Bununla birlikte, jeolojik süreçler insan hayatına oranla çok daha uzun vakitte gerçekleşir. Bu nedenle çok yakın gelecekte bir patlama olacağını söylemek yanlışsız olmaz, bu süreç onlarca yahut yüzlerce yıl sonra bir patlama ile sonlanabilir.