Geçmiş bizi düzgünleştirir mi?

Seray Şahinler – Geçmiş, hepimizin çözmeye çalıştığı lakin bir türlü çözemediği güç bir düğüm. Bilim insanlarının, sanatkarların yüzyıllardır anlamaya ve anlamlandırmaya çalıştığı, değişmeyen ve dönüşmeyen bir kavram ‘zaman’. Olayın duygusal boyutundaki bizler ise bir yandan nostaljiyi kutsayıp yalnızca hoş anların hasretini çekerken bugün yaşadığımız aksilikleri geçmişteki düğümlere bağlıyoruz. Pekala kendi geçmişinize şöyle bir uğrasanız, yaşananları sahiden değiştirmek ister miydiniz? Yoksa yaşadıklarınızın sizi siz yapan şeyler olduğuna kanaat getirip hafıza odalarının kapılarını kapatır mıydınız?

Bulgar muharrir Georgi Gospodinov, geçmiş sorununa temas eden, son yılların en etkileyici, en vurucu romanlarından “Time Shelter (Zaman Sığınağı)”nda geçmişin yalnızca başımıza gelen şeylerden ibaret olmadığına, bazen yalnızca hayal ettiklerimizin bir bütünü olabileceğine dikkat çekiyor.

Geçmiş referandumu

Geçtiğimiz hafta edebiyatın en itibarlı ödüllerinden Booker Prize’ı kazanan “Zaman Sığınağı”, alzheimer hastalarının yaşadığı çıkmaza deva olarak kurgulanmış, geçmiş reçetesiyle hastaları uygunlaştırmayı amaçlayan bir kliniği mevzu ediyor. Lakin başta belirtmeliyim, müellif tahlil için geçmişi işaret etmiyor. (Gospodinov’un Booker’ı kazanan birinci Bulgar müellif olduğunu ekleyelim.) Anlatıcının yolu öncelikle kafayı geçmişle bozmuş, geçmişin labirentlerine girip çıkan ve vakitte seyahat yapan Gaustine ile kesişiyor. Yer yer kendi geçmişlerine de saplanıp kaldığını düşündüğümüz ikili, hafızası yitip gidenler için dünyanın gelmiş geçmiş en ‘refah ülkelerinden’ İsviçre’nin Zürih kentinde geçmiş kliniği kurmaya karar veriyorlar. Klinik katlara ve odalara bölünerek ‘30’lu yıllardan başlayarak ‘90’lara kadar uzanıyor. Hastalar istediği yılı seçebiliyor. Hangi yılda mıhlanıp kaldılarsa artık… Klinikteki herkesin geçmişi, bugünü oluyor. Yaşananlar, vakitte kırılmalarla II. Dünya Savaşı’na, ‘70 ve ‘80’lerin otoriter rejimlerine, bir casus tarafından takip edilen Bay N.’den araştırma vazifelisi Bay K.’ye kadar uzanıyor. Kliniğin kapısı vakitle yalnızca hastalara değil, belirli yıllarda yaşamak isteyen refakatçilere de açılıyor. ‘Günümüzde kendi konutunda hissetmeyen insanlara’… Daima geçmiş üreten, geçmiş fabrikası ve birer canlı geçmiş makinesi olan ikili, her şeyin fiyatının yükselirken hayatın bedelinin düştüğünü ve insanlık tarihinde vefat bedelinin hiç yüksek tutulmadığını, insanın kendinin gidip geçmişinin kaldığını söylüyor.

Hastalara derman olmaya çalışan kahramanlarımızın kendi geçmişleriyle kaygısı yok mu, var elbette. Anlatıcının çocukluk yıllarını, kendi hafıza odalarını kurcaladığı devir, dümeni Bulgaristan’ın geçmişine de kırıyor. Devlet liderinin çocuk zihinlerindeki yeri, ülkenin, ulus-devletin, Avrupa siyasetlerinin gerçekleriyle birleşiyor. Muharrir, “Zaman Sığınağı” ile geçmişimizin salt yaşananlardan ibaret olmadığını, ailenin, toplumun ve devlet siyasetlerinin bu geçmişi kesip biçmede oynadığı kilit rolü hatırlatıyor. Anlatıcının çocukluk yıllarındaki Bulgaristan denklemi, geçmiş odalarında atılan voltalar ve bütün anıların toplamı Avrupa’nın dünü ve bugününe dair de sorgu defterini açıyor. Avrupa da devayı geçmişini tekrar oylamakta buluyor ve ‘Geçmiş referandumu’na gidiyor. Batı Avrupa ile Doğu Bloğu’nun geçmiş referandumundaki tercihleri tıpkı değil elbette. Ama Avrupa geçmişiyle hesaplaşırken ya da hâlâ hesaplaşamamışken geleceğini de pek çizecek üzere değil.

Anılar kaybolunca ne olur?

Booker Mükafatı Heyet Lideri Leila Slimani ile geçtiğimiz yıl “Başkalarının Ülkesi” romanı vesilesiyle yaptığımız söyleşide “Bu kıssaları ve çocukken üzerimde yarattıkları büyüyü hatırlamaya çalıştım” demişti. Alın size bir ‘zaman sığınağı’ daha… Slimani, Booker Ödülü’nü anons ettiğinde ise Gospodinov için “Çağdaş ve tıpkı vakitte felsefi bir soruyu ele alan çok derin bir çalışma: Anılarımız kaybolduğunda bize ne olur?” tabirlerini kullandı.

“Zaman Sığınağı” fikri, lisanı, üslubu ile son yılların en güçlü romanlarından. Booker Mükafatı ile muvaffakiyetini taçlandırıyor. Referansları ve bu referanslarla beslediği problemlerinin güçlü birlikteliği, Gospodinov’un lisanıyla edebiyatın tepelerinde dolaştırıyor romanı. Hasine Şen Karadeniz’in çevirisi ise son vakitlerin en başarılı örneklerinden biri. “İyileşmek için geçmişi tekrar yazmaya kalkışmalı mıyız?”, “Geçmiş kayıp bir ülke mi?”, “Birinin hafızasında yoksam, ben hiç var mıyım?” sorularına cevap aramaya devam…