Geleceğe ‘yürüyen’ miras
Mustafa Kılıç | [email protected] /Müze Uzmanı-Hasankeyf Müzesi – Şeyhmus Genç | şeyhmus.genç@ktb.gov.tr /Hasankeyf Müze Müdürü- Batman’ın Hasankeyf ilçesi, geçmişte coğrafik ve stratejik açıdan değerli pozisyona sahip bir yerleşimdir. Bu nedenle tarih boyunca bu kenti ele geçirmek isteyen çok olmuştur. Onu kıymetli kılan nedenlerden biri, Üst Mezopotamya’dan Anadolu’ya ve Doğu’dan Batı’ya geçiş güzergâhlarından biri üzerinde bulunmasıdır. Öbür bir neden de Dicle Nehri’nin kıyısında yer almasıdır. Elazığ’ın Sivrice ilçesinden doğan ırmak, Hasankeyf etrafında tabanını genişletmiş; burayı hem yaşamaya uygun yerleşim yeri hem de uygun bir liman haline getirmiştir. Kent de geçmişte Diyarbakır’dan başlayıp Musul’a ulaşan ırmak nakliyatında değerli bir liman olarak yer almıştır. Onu bedelli kılan bir öbür özelliği de ırmağın güney yamacında yükselen yalçın kaya kütlesidir. Uzun yıllar bu doğal korunak sayesinde varlığını sürdüren yerleşimde daha sıkı tedbirlere fakat Roma Dönemi’nde muhtaçlık duyulmuştur.
Kültür Park maketi
Kentin adı
Orta Çağ İslâm kaynaklarında yerleşimin ismi “Hısn Keyfa” olarak geçmektedir. Arapça kökenli “Hısn” sözü “kale” manasına geliyor. “Keyfa”nın ise Asurca, İbranice, Arapça ve Süryanice üzere Arami lisan ailesinde “kaya” manasına “kepa, kipas, kefa, kaifa” köklerinden türediği varsayım ediliyor. “Kaya Kale” manasını taşıyan bu isim, kayalığın üzerindeki kaleden ötürü verilmiş olabilir. Yerleşime birinci kale, Roma İmparatoru II. Konstantin tarafından inşa ettirilmiş. Yerleşim de Roma Dönemi’nde “Castrum Kepha” ismiyle anılmış.
Bölgenin sakinleri
Paleolitik ve Neolitik devirlere dair izler bulunsa da kentin birinci sakinlerinin Hurriler olduğu iddia ediliyor. Anadolu’nun doğusunda yaşayan Hurriler, M.Ö. 2500’lerde Kuzey Mezopotamya’ya iner ve Hint-Avrupalı Mitannilerle birleşerek bölgeye hâkim olurlar. Lakin yayılma hırsıyla kuzeye yönelen Asurlular, onları rahat bırakmaz. Hurriler, 200 yıl varlık gösterdikten sonra Asurlulara boyun şayet. M.Ö. 1100 yılında bölgeye Aramiler gelir. Vakit içinde güçlenip beylikler kurarak Asurluları bu bölgeden kaçırırlar. Amedi’yi (Diyarbakır) başşehir yaparak burada BitZamani Beyliği’nin kurarlar. Daha sonra güçlenen Asurlular geri döner lakin İran topraklarında yaşayan Medler, bölgede 650 yıldan fazla karar süren Asurluları tarih sahnesinden siler. M.Ö. 550 yılından sonra Medlerin yerini yeniden İran topraklarında gelişen Persler alır. Yunanistan’a kadar ilerlemeye kalkan Persleri, Makedonyalı Büyük İskender durdurur. Bölge M.Ö. 331’den sonra Yunanların/Helenlerin hâkimiyetine geçer. İskender’in vefatından sonra bu bölge, İskender’in generallerinden biri olan Seleukos’un (Selevkos) hissesine düşer. Selevkosları, İran üzerinden gelen Partlar ve Ermenistan’dan gelenler izlemiş. Onlara Romalılar da eklenmiş. Bölge, M.Ö. 85-M.S. 231 yılları ortasında Ermeni, Roma ve Part krallıkları ortasında el değiştirip durmuş. İran topraklarında yaşayan Sasaniler, 224 yılında Partları yenerek 2. Pers İmparatorluğu’nu kurmuşlar. Bölgenin yazgısı bu kere de Romalılar ile Sasanilere bağlı kalmış. Sasaniler ve Doğu Roma İmparatorluğu ortasındaki çekişmeler neredeyse 400 yıl sürmüş. Bölgeye 639 yılında Halife Ömer vaktinde Müslüman Araplar gelmeye başlamış. Müslüman Araplar, Sasanilere son vermiş. Bölge sırasıyla Emeviler, Abbasiler, Hamdaniler ve Mervanilerin hâkimiyetine girmiş. Malazgirt Savaşı’ndan sonra Anadolu’ya yayılmaya başlayan Selçuklular, 1085 yılında bölgeyi ele geçirmişler. Selçuklu Dönemi’nde kent, Artuklu Beyliği’nin idaresine bırakılmış. 1102 yılında kurulan Artuklu Hanedanlığı, kente 120 yıl hükümran olmuş. Artuklulardan sonra bölge Selahaddin Eyyubi tarafından kurulan Eyyubi Devleti’nin hâkimiyetine girmiş. Bu periyotta yaşanan Moğol istilası ile tahribe uğrayan kent, tekrar onarılıp ayağa kaldırılmış. Eyyubileri Akkoyunlular, onları da Safeviler izlemiş. Bir müddet de Safevi ve Osmanlı çekişmeleri ortasında kalan kent, Yavuz Sultan Selim vaktinde, 1515 yılında Osmanlı topraklarına katılmış. Binlerce yıla, sayısız yıkım ve savaşa, tabiat şartlarına direnen kent, artan güç gereksinimine direnememiş, yapıtlarından bir kısmı muhafaza altına alınsa da kimilerini sular altında bırakmak zorunda kalmıştır.
Ilısu Barajı
Yapımı, 1954 yılında planlanan Ilısu Barajı ve Hidroelektrik Santrali Projesi’nin inşasına 2006 yılında başlanmış, 2019 yılında da inşaatı tamamlanarak hizmete girmiştir. Batman da Siirt, Şırnak, Diyarbakır ve Mardin ile birlikte barajın su tutma alanı içinde yer alıyor. Bu nedenle 1. ve 2. derece arkeolojik sit alanı olan Hasankeyf için özel bir proje tasarlanmıştır. Proje kapsamında, yerleşimin sembolleşen anıt yapıtları için müdafaa teknikleri belirlenmiş, üç kilometre uzaklıktaki yeni yerleşim alanında tasarlanan Kültür Park’a taşınmaları kararlaştırılmıştır. Yerinde kalan yapıtların su altında korunması, Kültür Park Alanı’na taşınmayan yapıtların Hasankeyf Müzesi’nde sergilenmesini de içeren projenin kıymetli bir kısmı hayata geçirilmiştir. Eserler, Türkiye’de birinci sefer uygulanan prosedürle yerlerinden çıkartılarak Yeni Hasankeyf’teki yerlerine yerleştirilmiştir.
Tek örnek
ZEYNEL BEYEFENDİ TÜRBESİ: Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan’ın 1473’te Otlukbeli Savaşı’nda ölen oğlu Zeynel Beyefendi için yaptırılmıştır. Zeynel Beyefendi Türbesi, Anadolu mimarisinde, Orta Asya geleneğinin Anadolu’daki plan, dış görünüş ve bezemeleri bakımından tek örneğidir. Zeynel Beyefendi Türbesi’nin külliye kısmı, eski yerinde muhafaza altına alındı, bir örneği de Kültür Park Alanı’na inşa edildi.
Zeynel Beyefendi Külliyesi’nin bir ünitesi olan Artuklu Hamamı’nın bir kısmı yerinde muhafaza altına alındı, bir kısmı de Kültür Park Alanı’nda tekrar inşa edildi.
ARTUKLU HAMAMI: Zeynel Beyefendi Külliyesi’nin bir ünitesi olan Artuklu Hamamı, külliyedeki yapı topluluklarından yaklaşık 200 metre uzakta, Dicle Nehri’nin kuzeyinde yer alır. Artuklu Hamamı’nın, 12. yüzyılın ortalarında, Artuklular Dönemi’nde inşa edildiği ve Osmanlı Dönemi’nin farklı tarihlerinde yapının onarıldığı, soğukluk kısmının tekrar inşa edildiği biliniyor. Yapının bir kısmı yerinde müdafaa altına alındı, bir kısmı de Kültür Park Alanı’nda yine inşa edildi
İMAM ABDULLAH ZAVİYESİ: Hz. Muhammed’in soyundan geldiğine inanılan ve yöre halkı tarafından büyük hürmet gösterilen İmam Abdullah’a ilişkin türbe, etrafında vakitle gelişen yapılar topluluğundan oluşur. Asıl zaviyenin 12. yüzyılda Artuklular vaktinde yapıldığı fakat zaviyenin yıkılması sonucu türbenin bulunduğu yer temel alınarak Eyyubiler vaktinde yine inşa edildiği düşünülüyor. Türbe girişindeki kitabeden, 1478 tarihinde Akkoyunlular tarafından tamir edildiği anlaşılıyor. İmam Abdullah Zaviyesi’nin türbesi, minaresi ve eyvan kısmı, üç modül halinde Kültür Park alanına taşındı.
KIZLAR (EYYUBİ) CAMİİ: 14. yüzyıl sonlarına, Eyyubi Dönemi’ne tarihlendirilen yapının bir anıt mezar ve külliyesi olduğu düşünülüyor. Kare planlı bir avlunun dört köşesinde, üst örtülerinin kubbe olduğu kestirim edilen, kare planlı türbelerden oluşuyor. Kızlar Camii’nin batı bloku, doğu bloku ve ortasındaki duvarlar, altı modül halinde Kültür Park Alanı’na taşındı.
ORTA KAPI: Anıtsal kapının üzerinde bulunan tek sıra nesih kitabeye nazaran 1423 yılında, Eyyubi Dönemi’nde Sultan Süleyman tarafından inşa ettirilmiştir. Üst kentte, kaleye doğudan ulaşılan rampa yolun üzerinde yer alan ve günümüzde “Orta Kapı” ismiyle isimlendirilen anıt, Hasankeyf sit alanında ayakta kalabilmiş Eyyubi Periyodu mimarlığının değerli bir örneğidir. Orta Kapı, üç modül halinde Kültür Park Alanı’na taşındı.
SÜLEYMAN HAN CAMİİ: Kitabesine nazaran, Eyyubilerden Şehabeddin Gazi Bin Muhammed 1351 yılında camiyi, 1409 yılında da minareyi yaptırmış. Çeşme ise oğlu Süleyman tarafından 1416 yılında yaptırılmış. Süleyman Han Camii kare planlı avlusu ve süslemeli minaresiyle cami ve medreseden oluşan bir külliyedir. Yapıya ilişkin taç kapı ve çeşme bütüncül olarak, kubbe iki kesim halinde, minare ise taş taş sökülerek taşınmıştır. Yapıyı süsleyen alçı bezemeler müzede sergileniyor. Ana yapı ve kalıntıları yerinde (su altında) müdafaa altına alınmıştır. Alçı bezemelerin imitasyonları ve mimari ögeler eklenerek Kültür Park Alanı’na yapının bir örneği yine inşa edilmiştir.
KOÇ CAMİİ: 14-15. yüzyıllara tarihlendirilen yapı, mihrap duvarı önünde doğudan batıya hakikat uzanan ince uzun dikdörtgen planlı bir ibadet yeri ile bu yerin önünde bulunan bir avludan oluşuyor. Alçı süslemelerinden Eyyubilere ilişkin olduğu varsayım ediliyor. Kitabesi olmadığından kesin olarak kim tarafından yapıldığı bilinmiyor. Yapıya ilişkin alçı bezemeler müzede sergileniyor. Cami ana yapısı ve etrafındaki kalıntılar yerinde (su altında) korunma altına alındı. Kültür Park Alanı’nda, müzeye taşınan dekoratif ögelerin imitasyonları eklenerek mevcut yapının bir örneği inşa edildi. Geçmişe seyahat yapmak, Eski Hasankeyf’te yerinde korunan, Yeni Hasankeyf’te Kültür Park’ta sergilenen yapıtları görmek isterseniz; biz buradayız, sizi bekliyoruz.
Kızlar Camii, 14. yüzyıl sonlarına tarihleniyor.
Taş taş söküldü
ER-RIZK CAMİİ: Eski Hasankeyf’te Dicle Nehri’nin güneydoğu kıyısında, kale ile tarihi köprü ortasında yer alan Er-Rızk Camii, kitabelerine nazaran 1409 yılında Eyyubi Sultanı Süleyman bin Gazi tarafından Hacı Muhammed ve kardeşi Ömer ismine yaptırılmıştır. Mescide ilişkin harim duvarı dört kesim halinde, taç kapı ile birlikte ana yapı bütün olarak, minare ise taş taş sökülerek taşınmış; eksik kesimler eklenerek Kültür Park Alanı’nda tekrar inşa edilmiştir. Yeni yerinde cami fonksiyonu ile kullanıma açılacaktır.