Hiçbir kapıdan sığmadı ancak yaptılar! Ayasofya’daki 8 levhanın arkasındaki sır
Zeynep Dilara Akyürek / Milliyet.com.tr – Devrin en büyük mabedi olan ve kilise olarak inşa edilen Ayasofya, birçok bahiste birinciler ortasında bir yapı olarak İstanbul’un incileri ortasında sayılıyor. Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u fethetmesiyle birlikte devir içinde cami olarak kullanılmaya başlanan yapı, 24 Kasım 1934’te Bakanlar Konseyi kararnamesiyle müze haline getirildi. Son olarak 24 Temmuz 2020’de yine cami olarak kullanılmaya başlanan Ayasofya, en eski dünya mükemmellerinden biri olarak birçok kıymetli özelliğe sahip. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Türk İslam Sanatları Tarihi Anabilim Kolu Öğretim Üyesi ve hattat Prof. Dr. Fatih Özkafa’ya Ayasofya’nın duvarlarında asırlardır değişmeyen etkileyici süslemelerin arkasındaki kıssayı anlattı.
150-200 YILDIR AYASOFYA’NIN DUVARLARINDALAR
Görkemli yapısıyla gören herkesin hayran kaldığı Ayasofya’da birinci bakışta en çok dikkati üzerinde toplayan 8 devasa levha bulunuyor. Ancak bu 8 devasa levha haricinde onlarca küçük levha da yapının duvarında asılı olarak keşfedilmeyi hak ediyor.
Prof. Dr. Fatih Özkafa, 8 devasa levhanın yanında ‘küçük’ olarak nitelendirilen öbür levhaların da aslında olağan bir meskene nazaran epeyce büyük olduğunu belirterek yapıtların tam 150-200 yıldır nasıl korunduğunu şu sözlerle açıklık getirdi:
“İsm-i Celal (Allah’ın adı), İsm-i Nebi (Hz. Muhammed’in adı), Dört Halife (Hz. Ebu Bekir, Hz. Ömer, Hz. Osman, Hz. Ali), Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin levhaları en büyük levhalar olup toplam 8 adettir. Nispeten daha küçük ebatlı levhalar da vardır. Bunlara daha küçük diyoruz ancak devasa levhalara nispetle küçük. Yoksa olağan bir konut ortamı için bu levhalar da devasa boyutludurlar. Yapı çok büyük olduğu için bu büyük ebatlı levhalar bile göze çok iri gelmiyor. Bu yapıtların üzerinden yaklaşık 150-200 yıl geçtiği için vakitle deformasyonlar, dökülmeler, çatlamalar olabiliyor. Levhaların son yıllarda onarım sürecinden geçtiğini de hatırlatmamız gerekir.”
DEV LEVHALAR KAPILARDAN SIĞMIYOR
Levhaları yakından görenlerin aklına takılan sorulardan biri de Ayasofya’nın kapılarından geçemeyecek kadar büyük yapıtların içeriye nasıl yerleştirildiği. 7 buçuk metre çapındaki yapıtlarla ilgili merak edilen bu soruyu yanıtlayan Prof. Dr. Fatih Özkafa, dev levhaların tek modül olarak üretilmediğine dikkat çekti.
Levhaların yapı içine aktarıldığı sürece ait konuşan Prof. Dr. Özkafa, “Bu yazılar, modüllerin cami içinde birleştirilmesi suretiyle imal edilen 7.5 metre çapında ve çok büyük bir sini formunda olan yerler üzerine tekrar cami içinde aktarıldı. Hasebiyle bütün olarak cami dışından getirilip monte edilmedi” diye konuştu.
Sanılanın bilakis kalemle değil altın kullanılarak yazılan devasa büyüklükteki yapıtların hazırlanma süreci de yapıya yerleştirilmesi kadar enteresan. Prof. Dr. Fatih Özkafa, şunları söyledi:
“Levhaların geneli ahşap gereçlerden üretilmiş. Lakin kimilerinde muşamba gibisi bir gereç kullanılmış. Yazılar bunun üzerine uygulanmış. Esasen bunun üzere çok büyük levhalarda çoklukla zerendud (altınla yazı yazma sanatı, altın yaldız) tekniği kullanılıyor. Yani hattat şahsen kamış kalemle yazıyı levha üzerine yazmıyor. Parşömen biçiminde bir kâğıt üzerine hattat tarafından ahşap kalemle ve aşikâr bir büyüklükte yazılan yazı daha sonra kareleme (murabba) yöntemiyle büyütülüp dış çizgileri temel materyal üzerine naklediliyor ve harflerin içi boyanıyor. Zerendud sisteminde ‘altın’ kullanılıyor.”
AYASOFYA’YI PADİŞAHLAR DA SÜSLEMİŞ
Türk bestekar, şair, neyzen ve hattat Kazasker Mustafa İzzet Efendi’nin 8 dev yapıtının yanında, çizgi sanatıYLA ilgilenen kimi Osmanlı padişahları da bugüne kadar yapıya kıymetli eserler verdi. Prof. Dr. Fatih Özkafa, Sultan III. Mustafa imzalı celî kesinlikle Besmele ve Sultan II. Mahmud imzalı tevhid ve salavat muhtevalı celî sülüs levhanın, Ayasofya’daki en kıymetli eserler ortasında olduğunu söyledi.
Bin 500 yıllık geçmişi olan yapıyı bugün hâlâ Hristiyan sanatkarların duvar fotoğrafları ile Müslüman sanatkarların sınır levhaları süslüyor. Kazasker Mustafa İzzet Efendi’nin Hz. Hüseyin yazısı altındaki imzası da çizgi sanatı tarihinin en büyük imzası olma özelliğini taşıyor. Ayrıyeten Sultan III. Mustafa ve Sultan II. Mahmud’un yapıtlarından öteki levhalar da Ayasofya’nın duvarlarında bulunuyor.
“Mihrap nişinde bir madalyon biçimi içerisinde ‘velyettavvefû bi’l-Beyti’l-Atîk: Beyt-i Atîk’i tavaf etsinler (Hacc, 22/29)’ âyeti yer almaktadır. Tamirat esnasında harf bünyeleri kısmen bozulmuş olan bu celî sülüs istifin altında Mehmed Şefik Bey’in imzası vardır. Mihrabın üzerinde ise celî sülüs sınırıyla ‘fenâdethü’l-melâiketü ve hüve kâimun yusallî fi’l-mihrab: Zekeriya mabette namaz kılarken melekler ona seslendiler… (Âl-i İmran, 3/39)’ âyeti yazılıdır. 1151 (1738) tarihli bu yazının hattatı Ayasofya ruznamçecisi İsmail Efendi’dir. Müezzin mahfili yanında asılı olan celî ta’lik levha, Sami Efendi tarafından tertip edilen zerendûd bir eser olup 1311 (1893) tarihlidir. Bu levhada ‘elâ bizikrillahi tedmeinnu’l-kulûb: “Biliniz ki kalpler fakat Allah’ı anmakla huzura erişir (Ra’d, 13/18)’ âyeti yazılıdır.” Prof. Dr. Fatih Özkafa
15 YIL BOYUNCA ASILMAYI BEKLEDİLER
Prof. Dr. Fatih Özkafa, Ayasofya müzeye çevrildikten sonra çizgi levhalarla ilgili dikkat çeken bir ayrıntısı da şu sözlerle paylaştı:
“Ayasofya, müzeye çevrildikten sonra 8 büyük levhanın yerlerinden indirilip öbür bir yere nakledilmesi düşünülmüş, fakat büyüklükleri hesap edilemediği için bu levhalar kapılardan çıkarılamayıp duvara yaslanmış vaziyette 15 yıl beklemek durumunda kalmıştır. 1948 yılında ise birkaç sanatsever kadirşinas insanın himmetiyle tekrar eski yerlerine asılabilmiştir. Bugün bu devasa mabede cami kimliğini ve atmosferini en baskın bir biçimde kazandıran konuların başında bu büyük çizgi levhaları geliyor.”