İstanbul’un son lodosçuları
Hasan Mert Kaya – Kadim meslek / Lodosçuluk tabiri eskilere uzanıyor. Bizans periyoduna kadar gittiği söylenen, şimdilerde ise artık biten bir meslek. İstanbul Boğazı ve Marmara Denizi’nin altını üstüne getiren lodos fırtınaları sonrasında kıyıya kadar gelen çöpleri eleyerek içlerinde para edecek gereçler arayanlar için kullanılan bir tabirdi lodosçu. Osmanlının son devirleri ve Cumhuriyetin birinci vakitlerinde babadan oğula intikal eden bir uğraştı lodosçuluk. Gözleri fırtına kollayan lodosçuların racona nazaran kendi bölgeleri vardı ve kimse başkasının bölgesine girmezdi.
Paslı çividen gazoz şişesine
Fırtına ne kadar sert olursa sonrasında lodosçuların rahmeti de o kadar bol ve çok olurdu. Bel hizasına kadar giydikleri çizmelerle kıyıdan suya girer ve kıyılayan birikintiyi küreklerle dışarı alırlardı. Dışarı alınan yığın, keskin gözlerin bakışları altında evvel elle kabaca ayıklanır, akabinde eleklerden geçirilerek ayrıntılı biçimde taranırdı. Kimi vakit büyük mıknatıslar da kullanılırdı demir modüllerini kolay kolay bulabilmek için. Tüm bu hummalı çalışmaların sonucunda kısmetlerinde ne varsa çıkardı karşılarına. Bu kimi vakit paslı çiviler ya da çeşitli hurda metaller, kimi vakitse porselen bir ilaç tüpü ya da camdan bir gazoz şişesi olurdu. Şanslı olan lodosçuların kimi vakit altın diş, tekrar altın ya da gümüşten yüzükler, gümüş çakmaklar, zincirler ve hatta Reşat, cumhuriyet altını üzere nesneler bulduğu olduğu söylenirdi.
Sahil Yolu İle biten lodosçuluk
Sarayburnu ile Yedikule ortasındaki kıyılarda çalışan lodosçuların işini zorlaştıran ve hatta bitiren gelişme ise 1955 yılında denizin doldurulması ile imaline başlanan Kennedy Caddesi oldu. Sirkeci’den Bakırköy’e uzanan tüm kıyı boyunca inşa edilen bu yol, lodosçuların kıyı ile olan kontağını büyük ölçüde kesti. Kıyıdaki suyun çabucak derinden başlaması ile lodosçuluk süratle tarihin tozlu sayfalarında kaybolmuş bir meslek oldu ve unutuldu.
Son lodosçulara vuran talih kuşu: Marmaray ve Avrasya Tünelleri
Lodosçuluk bitmişken ve eski lodosçulardan geriye çok az kişi kalmışken 2004 yılında imali başlayan Marmaray ve yeniden üretimine 2011 yılında başlanan Avrasya Tüneli inşaatları Osmanlı ve erken Cumhuriyet devri çöplerinin atıldığı yerlerin tam altından geçer. 24 saat boyunca aralıksız çalışan deniz altındaki tünel açma makinaları bitmeyen bir lodos fırtınası tesiri oluşturur. Tünel kazan ekskavatörlerin deniz tabanını savurmasıyla 100 yıllık çöplüğün ilaç ve gazoz ve bira şişeleri, porselen şişe kapakları, olta kurşunları, o vakitler “Şehremaneti” olarak bilinen belediye damacana ve postane kurşun mühürleri, hasılı denizin yiyemediği ne kadar gereç varsa hepsi kıyılara savrulur. Lodosçular için bu durum tam bir bayram ve unutulmaz bir jübile olur. Hiçbir fırtınanın yapamayacağı etkiyi, iki kıtayı yer altından birleştirme azmi ve eforu farkında olmadan başarır.
Bit pazarında şenlik
Lodosçuların kıyıdan buldukları İstanbul çöplüğünden arta kalanlar kısa müddette bit pazarlarına ve müzayedelere düşer. Bir vakitler bulunması çok sıkıntı olan efemerik koleksiyon gereçleri bollaşır ve bilhassa 19.Yüzyıl sonu, erken 20.Yüzyıl devirlerine ilişkin koleksiyon yapanların yüzü epeyce güler. Çok az görülen Göztepe, Kanlıkavak, Kayışdağı, Sırmakeş üzere cam su damacanalarının kurşun mühürleri, üzerinde üç lisanda marka ismi yazan gazoz şişeleri, üzerinde ticari marka isimleri yazan promosyon porselen ve metal kül tablaları, devrin yerli ve ithal porselen ilaç tüpleri çokça görülmeye başlar.
Bir periyodun analizi
Denizdeki çöplüğün kıyıya vurmasıyla görülen bu objeler aslında evvelden de bilinen, vakit zaman eskicilerde, bit pazarlarında karşılaşılan şeylerdi. Fakat bollaşması ile birlikte bilhassa 20. Yüzyıl başı İstanbul’unun tüketim alışkanlıkları, içtikleri gazozlar, kullandıkları ilaçlar ve bunların nereden geldiği, ticari markaların eser dizaynları hakkında daha ayrıntılı bilgi sağlamış oldu. Son lodosçuların bu geri dönüşüm mesaileriyle birlikte lodosçuluk tekrar tarih oldu.
Misketli gazoz şişeleri
İçecek kesiminin şimdi fazla çeşitlenmediği 20. Yüzyıl başlarında gazoz dalında Türk ve ithal markalı gazozlar ortasında kıyasıya bir rekabet yaşanıyordu. Birtakım gazoz üreticilerinin, gazoz şişelerinin ağız kısmının çabucak altına camdan bir misket eklemiş olmaları bilhassa çocuk tüketicileri hedeflediklerini gösteriyor. İçindeki misketi almak için görülen gazoz şişelerinin tamamına yakınının ağzı kırılmış.
Yaşar Kemal’in Lodosçuları
“Lodosçuluk İstanbul kentinde kadim zanaattır, helal ekmektir. Ta Bizans’tan beri sürüp sarfiyat. Her lodos
sonu rüzgâr denizin altını üstüne getirdikten, deniz tabanının kumunu, çakılını, yosununu, kabuğunu, taşını alıp kıyıya döktükten sonra lodosçulara gün doğar. Daha gün ağarırken, denizin altı apaydınlık olur, dışarıdan daha ışıklı, ışıklar yansıyarak birkaç misli çoğalır ve lodosçuların şahin gözleri işe yarayacak öteberileri seçmekte zahmet çekmez.” Birçok romana ve şiire de husus olmuş lodosçular. Ortalarında en dikkat çekenlerden birisi de kuşkusuz Yaşar Kemal’in Deniz Küstü romanındaki bu transferidir.
Hasan Kuvvet Şurubu
20. Yüzyıl başlarında cinsel gücü artırmaya yönelik iksirler de kullanılıyordu. Bunlar ortasında en tanınan olan istek edileni Hasan Kuvvet Şurubu’ydu.