İşte 12 iade şaheser

SERAY ŞAHİNLER- Türkiye’den yasa dışı yollarla yurt dışına kaçırılan 12 eser daha ilişkin olduğu topraklara döndü. Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından uzun müddettir yürütülen çalışma kapsamında ABD’de bulunan 12 eser Türkiye’ye iade edildi. Eserler geçtiğimiz cuma günü düzenlenen resmi merasimle Antalya Arkeoloji Müzesi’nde ziyarete açıldı.

Bakanlık tarafından son üç yıldır ABD Manhattan Bölge Savcılığı ve İç Güvenlik İstihbarat Ünitesi ortasında yapılan iş birliğiyle ülkemize ilişkin yapıtların iadesi için büyük gayret harcanıyor. 2022 ve 2023 yıllarında bu iş birliği sayesinde üç kümede toplam 44 adet yapıtın iadesi sağlandı. Son gelen 12 eser de ortak çalışmanın eseri. Bu yapıtlardan dokuzunu Shelby White koleksiyonu soruşturması kapsamında el konulan eserler oluşturuyor. Başka üç yapıta ise Perge Antik Kenti ve Boubon Antik Kenti ile ilgili yürütülen ve hala devam eden iki soruşturma kapsamında el konulmuş.

MS 3. yüzyıla tarihlenen ve Perge Tiyatrosu’ndaki hafriyatlarda elde edilen heykel başları ziyaretçilerin ilgisini en çok çeken yapıtlardan. (sol üstte)

Bir ortada sergileniyor

Hepsi devrinin değerli ve az yapıtlarından. Pekala, birinci günden beri “İade 12 eser” olarak bildiğimiz bu eserler neler? MÖ 6 bine ilişkin Konya Çatalhöyük kökenli ana tanrıça heykelciği, yeniden tıpkı periyoda ilişkin Burdur Hacılar kökenli bir ana tanrıça heykelciği, MÖ 5 bin tarihli bütün hâlde korunmuş Kiliya tipi bir idol, MÖ 2 bin’de Doğu Anadolu yayla kültürüne ilişkin bir vazo, MÖ 3 bin sonuna tarihlenen bir boğa arabası modeli, MÖ 6. yüzyıla ilişkin olan Muğla Hydia Antik Kenti kökenli vazo, MS 1-3. yüzyıllara ilişkin olduğu bilinen Roma Devri askeri diploma, İmparator Septimius Severus’un tasvir edildiği MS 2-3. yüzyıllara ilişkin gerçek boyutlu ve Boubon Antik Kenti kökenli bronz heykel ve yeniden Boubon kökenli bronz kol, MS 3. yüzyıla tarihlenen ve bir rahibe ilişkin olduğu düşünülen bronz büst, tıpkı tarihe uzanan Perge Tiyatrosu’ndan kaçırıldığı tespit edilen iki heykel başı müzedeki yerini aldı. Her biri sanat tarihi için eşsiz ehemmiyete sahip. Bilhassa bronz heykeller epeyce etkileyici. Eserler müzenin son salonunda ziyaretçilerle buluşuyor. Gelen kesimlerin büyük kısmı bir ortada. Bronz kol ise müzenin üst katında yer alıyor.

Boğa arabası modeli Şanlıurfa’daki Abamor Höyük’ten kaçırılmış.

Septimius sürprizi 

En ilgi çeken yapıtlardan Septimius Severus heykeli bir mühlet Metropolitan Müzesi’nde ödünç olarak sergilenmiş. Burdur Gölhisar’da bulunan Boubon Antik Kenti’nde 1960’larda gerçekleştirilen kaçak hafriyatlarda elde edilmiş ve yurt dışına çıkarılmış. Prof. Dr. Jale İnan başta olmak üzere bilim insanlarınca yapılan yayınlarda bu heykellerin Boubon’a ilişkin oldukları kabul ediliyor. Antik periyot bronz döküm heykellerinin birçoğu eritilip öbür alanlarda kullanılmış olduğundan günümüze ulaşmamış. MS 193-211 yıllarında karar sürmüş Roma İmparatoru Septimius Severus’a atfedilen heykel günümüze ulaşabilmiş insan boyutunda ender bronz heykeller için değerli bir örnek. Stantta öne çıkan yapıtlardan bir oburu Perge Tiyatrosu’nda bulunan heykel başı. Bakanlığın müze uzmanları ve akademisyenlerce hazırlanan raporlar, Manhattan Savcı Yardımcısı ile yapılan olay yeri incelemesi sonucunda elde edilen kriminolojik datalar ışığında başların Perge kökenli olduğu mutlaklık kazanmış ve savcılık yapıtlara el koymuş. Yapılan incelemelerde kelam konusu heykellerin gövdesinin daha erken devirlerde işlenmiş olduğu ve başların MS 3. yüzyılda da Tetrarkhlar devrinde tekrar çalışıldığı anlaşılıyor. Büst bezemeli çelenk takan bronz portrenin ise MS 3. yüzyıla tarihlendirilen imparator kültü rahibi ya da yarışları düzenleyen bireye ilişkin bir portre yontusu olduğu bedellendiriliyor.

1970’lerde Milas’taki Hydai Antik Kenti Nekropolisi’nden kaçırılan yapıtlardan olan MÖ 580-560 tarihli vazo da müzedeki yerini aldı. Shelby White koleksiyonundan el konularak iadesi sağlanan Kiliya tipi idol da hem bütün olması hem 18 cm’lik ebadıyla benzerleri ortasında ön plana çıkıyor ve ilişkin olduğu devrin dini ve toplumsal hayatına ışık tutuyor. Bronz boğa arabası modeli ise ilgi çeken eserler ortasında. Şanlıurfa’daki Abamor Höyük’ten çıkarılan ve yasa dışı yollarla yurt dışına kaçırılan yapıtın bir mezar armağanı, oyuncak yahut yaradanlara sunulmuş nesnelerden olabileceği düşünülüyor. Bir öbür eser ise Roma periyoduna ilişkin bronz yazıt askeri bir diploma. Bu diploma, Roma Askeri Lejyonları’nda misyon yapan, vatandaş olmadığı hâlde Roma ordusunda savaşan askerlere emekliliklerinde verilen bir evrak. 

MÖ 5 bin tarihli Kiliya tipi idol dönemin dini ve toplumsal hayatına ışık tutuyor.

DEDEKTİF ÜZERE İZ SÜRÜLDÜ

Antalya Müze Müdürü Mustafa Demirel, “Bu yapıtların ortak noktası, her birinin kaçak kazılarla elde edilerek uzun yıllar evvel ülkemiz dışına çıkarılmış olmasıdır. Bu yapıtların iadesi için geçmişe yönelik kanıt arama çalışmaları yapılmış ve bu kapsamda da kaçak hafriyat ve kültür varlığı kaçakçılığı olaylarına ait binlerce arşiv evrakının taranması, eski gazete haberlerinin tetkik edilmesi, akademik yayınların derlenmesi, alan incelemeleri, görgü şahitleri ile görüşmeler üzere çok istikametli araştırmalar gerçekleştirilmiştir. Bununla birlikte, yapıtlarımız, Türk Hava Yolları tarafından ülkemize pek çok sefer olduğu üzere fiyatsız olarak getirilmiştir. Büyük ehemmiyet ve hassasiyet gerektiren bu taşıma operasyonu, sanat yapıtları için hassas kargo odalarına sahip Turkish Cargo’nun memleketler arası sertifikalı, alanında uzman takımlarıyla gerçekleştirilmiştir” diyor.