‘Kendimi bildim bileli ruhum uçmaktan yana’

SEYHAN AKINCI – İzmir Kitap Fuarı bu yıl 25. sefer kapılarını açtı. Fuarla birlikte İzmir Büyükşehir Belediyesi “İzmir Unesco Edebiyat Kentine Hakikat: Edebiyat Sinema Buluşması” isimli bir aktiflik düzenliyor. 19 Mart’a kadar sürecek aktiflik kapsamında edebiyat uyarlaması sinemaların akabinde müellifler ve eleştirmenler söyleşi için sanatseverlerle bir ortaya geliyor. Türk sinemasının kült sinemalarından biri olan “Uçurtmayı Vurmasınlar”ın muharriri Feride Çiçekoğlu da sinemanın gösteriminin akabinde “Edebiyat ve Sinema” üzerine bir söyleşi gerçekleştirdi. Biz de Çiçekoğlu ile hiç eskimeyen sineması, kitabı ve iki disiplinin bağlantısını konuştuk.

“Uçurtmayı Vurmasınlar” sineması de kitabı da ortadan geçen uzun vakte rağmen tesirini yitirmedi. Sizce neden bu kadar iz bıraktı?

Ben de merak ediyorum bu sorunun karşılığını. Bilebilsem, misal kıssalar yazardım. Sonradan yazdığım hiçbir şeyin tesiri birebir olmadı. Bazen üzülüyorum; tek atımlık barutum mu vardı, diye düşünüyorum. Çabucak sonra bu tabirin militarist, patriarkal ve negatif tınısını fark edip utanıyorum. Vakit içinde lisanımızın ve fikir biçimimizin ne kadar değişip dönüştüğünü, buna karşın kullandığımız tabirlerde ne kadar fazla tortu kaldığını şaşkınlıkla fark ediyorum. Gördüğünüz üzere soruya yanıt vermemek için elimden geleni yapıyorum. Zira inanın, yanıtı ben de bilmiyorum. Ancak örnek vermem gerekirse kitap 41. baskıya ulaştı; kimi ortaokul ve liselere ders kitabı oldu. Kitaptan alıntılar gündelik lisana girdi, okul duvarlarına yazıldı. İstanbul Bilgi Üniversitesi’nde misyona başladığım 1999’dan bu yana çeyrek asır boyunca her yeni gelen nesil öğrenci içinden en az birkaçı sineması andı; sinemaya ilgisinde sinemanın hissesini lisana getirdi. Bunlar beni elbette çok keyifli etti; etmeye devam ediyor. Kitaba ilham veren cezaevi macerasını uygun ki yaşamışım dediğim vakitler oldu. Yaşanmadan yazılabilir miydi? Galiba yazılamazdı. Tahminen de sorunuzun yanıtı burada zımnî.

1990’da yazdığınız önsözde “Kitabın beyaz perdeye gönül borcu var” diyorsunuz. Sizce bu hesap kapandı mı?

O önsözün akabinde geçen 30 yılı aşkın müddette karşılıklı hesaplar kapandı üzere. Kimsenin kimseden alacağı vereceği kalmamıştır umarım. Sinemanın akabinde kitabın birinci baskısını Can Yayınları’nın kurucusu ve o zamanki yayın direktörü Erdal Öz’e götürüp tanıtan sevgili Işık Sürer’i anmalıyım bu vesileyle. Diğer kimleri? Alışılmış ki Erdal Öz’ü, sinemanın direktörü Tunç Başaran’ı, birinci baskıyı İstikamet Yayınları’ndan çıkaran Ahmet Oruçoğlu’nu. Daktiloyla yazılı birinci taslağı İstikamet Yayınları’nın Cağaloğlu’ndaki minik ofisine götürdüğüm 1985 yılının baharında Ahmet Oruçoğlu kitabı basmaya razı olmasaydı hayatım kim bilir hangi istikamete akardı… Sinema alanında yeni bir akademik meslek inşa edebilmiş olmamı ters niyetin, isyan hâlinin ve daima sorgulamanın yarattığı bir talih olarak görüyorum.

Sözcük temelli sanat edebiyat ile imaj temelli sinema ortasında bir tarafın daha ağır bastığını söyleyenler daima vardır. Siz bu iki disiplinin birbirini hangi alanlarda beslediğini düşünüyorsunuz?

Batı merkezli kültürlerde gözün genel egemenliği nedeniyle, sinemada sesin değerini bazen unutuyoruz. Halbuki diyaloglar olsun, ortam sesleri ya da kıssa dünyasının dışından gelen sesler ve müzik olsun sinemanın en az manzara kadar değerli öğeleri. Bu varlıklı uyaranlar ile kıyaslandığında sözcüklerin gücü hayal dünyamızı ve kendi içimize baktığımızda gördüğümüz alemi hayata geçirebilmesi. O denli uyarlamalar var ki değme hayal alemini geride bırakabilir; birbiriyle ölçmek, tartmak, kıyaslamak kolay değil. Bazen de sesin kullanımı uyarlamayı sığlaştırabiliyor. “Uçurtmayı Vurmasınlar”dan örnek verecek olursam, sinemanın birinci tamamlandığı 1989’da müziğini fazla abartılı bulup sinemanın direktörü sevgili Tunç Başaran’a “Kitap bu türlü ağlak değil” dediğimde birbirimize biraz kızmıştık. Ortadan vakit geçip 1990’lı yıllarda sinemanın bir Paris gösteriminde yan yana sineması izlerken ikimizin de gözleri yaşardı; ortaya aralık girmişti, sinema artık seyirciye aitti ve biz de artık yalnızca seyirciydik. Birtakım kararları vakit veriyor; kimilerini okuyucu ya da seyirci. Her uyarlamanın yolu farklı.

Kitap “Çocuklar uçurtma uçurabilsinler” diye yazıldı bir manada… Siz ne vakit fark ettiniz hayat uzunluğu uçurtma uçurmak istediğinizi?

Kendimi bildim bileli ruhum uçmaktan yana. Uçmayı öğrenerek öğretmek; bu tutkumu hiç yitirmedim. Kastettiğim her çocuğun içindeki uçma, kaçma, kurallardan ve bizi sıkıştıran her türlü çemberden kurtulma isteğine fırsat tanımak. Öğretmenliği de bu türlü görüyorum, beraberce kuralları yıkma, karşı çıkma, var olanı sorgulama, yerine daha özgür, daha naif, daha uçucu olanı koyma. Hâlâ bunu hayata geçirebildiğim için kendimi çok şanslı görüyorum.

“Mimar kimliğimi hatırladım”

Şehir planlamacılığı, yapı stoku üzere kavramlar gündelik konuşmalarımızın temel kesimleri hâline geldi. Bu alanda eğitim almış biri olarak sinema ve edebiyatta kentsel dönüşümü, bu dönüşümün bireyde ve toplumda ortaya çıkardığı etkiyi görebiliyor muyuz?

Siyasete ilgi duymam ABD’de Fulbright burslusu olarak doktora yaptığım 1973-1976 yıllarına denk gelir. Philadelphia’da kent merkezine yüksek gelir kümeleri için Society Hill kulelerinin dikilmesine ve o mahallede yaşayan fakirlerin kentten sürülmesine şahit olmuş, doktora tezimi de bu hususa dair eleştirel bir bakış açısıyla yazmıştım. Ortadan geçen 40 yılda birkaç defa meslek değiştirmişken kentsel yenileme kisvesi altındaki inşaat çılgınlığının yaşadığım semt Fenerbahçe’yi vurması ile Seyahat birebir vakte denk geldi. Ben de ister istemez mimar kimliğimi ve kent planlamasına eleştirel bakış açımı hatırladım. Bu perspektiften 2013 sonrası İstanbul sinemalarına odaklandığım Metis Yayınları’ndan çıkan “Şehrin İtirazı” (2015) ve “İsyankar Şehir” (2019) kitaplarımı bu çerçevede anabilirim.