Müzeler sallanırken onarım sürüyordu

Seray Şahinler – Kahramanmaraş merkezli iki büyük zelzelenin kültürel mirasta açtığı yaralar yavaş yavaş sarılıyor. 11 vilayette büyük yıkıma yol açan sarsıntıda en acı tahribatı mescitler, kiliseler, tarihî eserler ve antik kentler görmüş lakin müzelerde korkulan olmamıştı. Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın 20 Şubat’ta başladığı çalışmayla birlikte ‘enkaz arkeolojisi’ hayatımıza girdi ve Hatay başta olmak üzere zelzele bölgesindeki tarihî mirası ayağa kaldırmak için süreç başladı.

Pera Müzesi’nde gerçekleşen “6 Şubat Sarsıntısı ve Sarsılan Mirasımız: Yaşayanlar Anlatıyor” panelinde sarsıntısı yaşayan müzeciler ve kültür varlıklarını kurtarmaya çalışanlar süreci anlattı. Müzecilik Meslek Kuruluşu Derneği ve Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü ile düzenlenen, Koç Üniversitesi Anadolu Medeniyetleri Araştırma Merkezi tarafından desteklenen aktiflikte Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdür Yardımcısı Dr. Yahya Coşkun, Kaçakçılıkla Uğraş Daire Lideri Zeynep Boz, Müzeler Dairesi Lideri Bülent Gönültaş, Hatay Afet Bölgesi Hafriyat Lideri Doç. Dr. Muhammet Arslan, Hatay Müze Müdürü Ayşe Ersoy, Kocaeli Müze Müdürü Serkan Gedük ve Elbistan Kent Müzesi Müdürü Hulusi Ünal yaşananları ve önümüzdeki periyotta yapılması planlananları aktardı.

“Yüzde 90’ı sağlam”

Özellikle Arslan’ın aktaracağı bilgiler kıymetliydi zira Arslan, ‘enkaz arkeolojisi’nin birinci uygulayıcısı. 40 kişilik takımla dört aydır Hatay’da çalışmalarını sürdüren Arslan, 720 tane tescilli kültür varlığından yalnızca dördünün hasarsız olduğunu, 716 yapıtın büyük oranda ya ağır hasarlı ya da büsbütün enkaz hâline geldiğini belirtti. Arslan, hafriyat çalışmalarında 550 yapıtın çıkarıldığını ve bunların yüzde 90’ının sağlam olduğunu, kalan yüzde 10’luk kısmın ise modüller hâlinde bakanlığın ilgili laboratuvarlarında bütünleştirildiğini söyledi. 293 kültür varlığına yönelik çalışmalar ise sürüyor.

Çalışma sistemi olarak enkazın bütününe odaklanmak yerine nitelikli eser tespiti yaptıklarını ve aşikâr alanlara ağırlaştıklarını belirten Arslan, yapılardaki en kıymetli materyal kümesinin kitabeler olduğunu söyledi. Mimari kesimli, bezemeli, bitkisel, geometrik, figüratif süslemeler, sütunlar, mihrap, minber kesimleri enkazdan en çok çıkan eserler ortasında. Antakya bölgesinde ağır hasar gören Rum-Ortodoks Kiliseleri’nden ise çok sayıda ikona kurtarılmış.

Arslan, “Kültürel varlıkların tamamının depremzede olduğunu gördük. Habib-i Neccar Camii de küçük bir cam eser de depremzede oldu. 11 vilayetteki büyük ölçekli bu çalışma dünyada bir ilk” dedi. Son bir ayda eski Antakya bölgesindeki tarihî konutlarda enkaz kaldırma çalışmalarına başladıklarını belirten Arslan dikkat cazip bir bilgi daha paylaştı. Plansız ve kaçak yapılaşma, müsaadesiz müdahale ve betonarme eklentileriyle birlikte bu konutlardaki tahribatın zelzele öncesinde aslında yüzde 70’e ulaşmış olması şaşkınlık yarattı. Zelzele sonrasındaki tahribat ise bilindiği üzere yüzde 100. Konutlar için hazırlanan özel ayrıştırma alanında çalışmalar sürüyor.

Spor alanında konservasyon

Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Müzeler Dairesi Lideri Bülent Gönültaş müzelerde rastgele bir yıkımın olmadığını, kimi yapıtlarda birbirine çarpmadan sebepli tahribatların meydana geldiğini belirtti. Gönültaş bölgedeki müdürlerin canını kurtardıktan dakikalar sonra müzelere koştuğunu ve yerinde tespit yaptıklarını söyledi. Zelzelenin ikinci gününden itibaren teşhir ve depoların tamamının incelendiğini, yapıtların kutulara konarak daha az riskli bölgelere nakillerinin sağlandığını kaydeden Gönültaş, hafriyat alanlarındaki vinçlerin zelzele bölgelerindeki kurtarma çalışmalarına istekli olarak katıldığını da kelamlarına ekledi: “Hatay Müzesi’ndeki koleksiyonların büyük kısmı için İstanbul ve Gaziantep’ten restoratörler geldi. Canla başla çalışıp, taşınabilir nitelikteki bütün yapıtların tahliyesini yaptık. Taşınamayacak yapıtları de kum çuvallarıyla, çelik kafeslerle yerinde koruma ettik. Hatay Müzesi’nde içeride kalan mozaikleri sardık, kırılan eserler oldu. Hatay’da zelzeleler devam ederken arkadaşlarımız içeride yapıtların onarımını yapıyordu. Şu an Hatay Müzesi’nin bahçesinde üç hangar oluşturuldu. Biri laboratuvar, biri rölöve için hazırlandı, basketbol alanını taş yapıtların konservasyon alanına dönüştürdük. Birinci blokta hasar var, ihaleleri yapılıyor, yakın vakitte ayağa kaldırılma çalışmaları yapılacak.”

“Tamamlanması 10 yılı bulacak”

Yıkılmış kültür varlıklarının onarımının yaklaşık 10 yılı bulacağını söyleyen Yahya Coşkun şöyle konuştu: “Her bir projenin başka kümeleri ve evreleri var. Direkt dayanak vereceklerimiz, yalnızca teknik dayanak sağlayacaklarımız ve tamamını bizim yapacağımız alanlar var. Tescilli kültür varlıklarının hepsini yapacağız. Bunları yaparken kimi kaydırmalar yapmak mecburiyetinde olabiliriz. Zira alanın tamamında arkeolojik tarama olacak. Altında antik Roma devri Antakya’sını bulabileceğimizi düşündüğümüz yer için türlü sondajlar yapacağız. Kimilerini açık arkeopark yapacağımızı, kimilerini yalnızca belgeleyip kapatacağımızı öngörüyoruz. Her bir proje üç-beş etaplı olduğu için en az 10 yıl sürecek. Tahminen daha fazla. Cami ve kiliseler üzere yapılarda çalışmalara başladık bile. Onları en süratli halde yapmaya devam ediyoruz. Altı aydan 10 yıla kadar süremiz var.”