Osmanlı’da 400 yıl süren derbi! Taraftarlar yıktı geçti, II. Mahmut devreye girdi
Betül Yasemin Keskin / Milliyet.com.tr – Adına ‘cirit’ denilen oyun, Osmanlı İmparatorluğu devrinde aslında sarayda doğsa da vakit içerisinde halk ortasında da tanınan oldu. At üzerinde oynanan spor kısımlarından biri olan bu oyunda at üzerindeki atletler, ciritlerine rakiplerine karşı isabetli bir halde atarak hakimiyet sağlamayı hedefliyordu. Sarayın eğitimden sorumlu kısmı olan Enderun’da bir oldukça yaygın olan bu oyun, hem askerleri savaşa hazırlamak hem de onların daha sportif olmalarını sağlamak maksadıyla oynanıyordu. Vakit içerisinde giderek ününe ün katan bu oyunda giderek daha da çok kadro oluşmaya başladı. Padişahların bile ekip tuttuğu cirit, Enderun’daki içoğlanlar için değeri büyüktü. Enderun’da başlayan ve ulusallaşan ciritin rakip grupları Lahanacılar ve Bamyacılar ise durumu olduğundan daha keyifli hale getirdi. Kütahya Dumlupınar Üniversitesi Öğretim Üyesi, Osmanlı Tarihçisi Prof. Dr. Emine Dingeç’e sorduk.
Cirit, Türklerin kullandığı en eski savaş aletlerinden biri olarak kabul edilen bir çeşit mızrak olarak biliniyor. At üzerinde bu mızraklarla oynanan oyunun ismi ise ciritti. Sarayda, köyler ve kasabalarda, geniş meydanlarda, düğünlerde, ilkbahar aylarında yahut pazar meydanında yıllarca oynanan bu oyunun bir vakitler epeyce yaygın ve değerli olduğunu söylemek mümkün. Ciritin yaygın bir halde severek oynanması vakit içinde ‘Lahanacılar’ ve ‘Bamyacılar’ üzere kadroları ortaya çıkardı ve böylece işler çok daha eğlenceli bir hale büründü. Fakat her şeyden evvel Cirit’in Osmanlı’daki doğuşunu ve özelliğini anlamakta yarar var.
Osmanlı İmparatorluğu’nun fetret periyodundan sonra yine ayağa kaldıran Çelebi Mehmet’in Amasya’da valilik yaptığı 1413-1421 yılları ortasında Suluova’da düzenlediği cündiler (biniciler) cirit karşılaşması tıpkı vakitte yıllar sürecek bir rekabetin tohumlarını atacaktı. Çelebi Mehmet çekişme heyecanlı ve zevkli olsun diye dörtyüz atlıyı lahanasıyla ünlü Merzifonlularla, bamyasıyla ünlü Amasyalılardan seçmişti. Lahanacılar ile bamyacıların gayretini izleyenler yarışın kızıştığı anda oyuncuları cesaretlendirmek için “Ha çaba Lahanacılar!”, “Vurun Bamyacılar!” diye tezahürat yapması bu kadroların isim oldu.
‘EN BÜYÜK KRİTER ZEKA VE KABİLİYETTİ’
Osmanlı İmparatorluğu’nun eğitim sisteminin bir modülü olan Enderun birçok alanda olduğu üzere himayesinde olan şahısların spor hayatlarıyla da ilgileniyordu. Sarayın mektebi olan Enderun’da devletin kıymetli makamlarına getirilecek olanlar burada eğitiliyordu. Bu mektebe alınmaktaki en büyük kriter zeka ve kabiliyetti. Okulun temel maksadı da padişaha ve saltanata itaatkâr, dürüst, sağlam, mütevazı, güçlü, sabırlı, nezaket sahibi, faziletli, savaşçı bir devlet adamı yetiştirmekti.
‘CİRİT BİR SAVAŞ OYUNUDUR’
Vücutlarının sağlıklı olması için kuvvet çalışmaları yapan öğrencilere mektepte at üstünde durma, atı yanlışsız bir formda kullanmak öğretiliyordu. At üstünde ciritle oynamak ise bu işin en üst ve en eğlenceli noktasıydı. Prof. Dr. Emine Dingeç, ciritin nasıl bir oyun olduğunu şu sözlerle anlattı: “Cirit oyunu, tam bir savaş oyunudur. Bu oyunun sarayda bilhassa prestij görmesinin nedeni ciritin Enderun’un eğitim sisteminin gereği olmasıydı. Bu antrenmanlarla içoğlanlarının her gün meşgul olmaları sağlanırdı. Oyun aracılığıyla içoğlanlarına savaş tatbikatı da yaptırılırdı. Böylelikle cet güzel binen ve güzel silah kullanan savaşçılar yetişirdi. Cirit oyunlarında tek amaç yalnızca askeri değil tıpkı vakitte atı da savaşa hazırlamaktı. Yapılan idmanlarla hem at hem de cündi forma girerdi.”
‘SÜREKLİ BİR ELEMEYE TABİ OLUYORLARDI’
Cirit oyunlarının cündilerin kendilerini göstermeleri için bir fırsat olduğunu ileten Prof. Dr. Emine Dingeç, “Enderun’daki hayat, içoğlanlarının daima bir elemeye tabi olmalarını gerektiriyordu. Yetenekliler üst odalara yükseltiliyordu. Elemelerde tesirli olan iki ölçüt vardı. Bunlardan biri üstün yetenek, ikincisi de padişahın mutlak inancını kazanacak özellikler taşımaktı” dedi.
Söz konusu iki konunun gündelik ömür içinde görülen hizmetlerde de anlaşılabildiğini lakin en âlâ görüldüğü yerin bu müsabaka ve oyunlar olduğunu da kelamlarına ekleyen Prof. Dr. Dingeç, takım ruhu içinde bir yandan bireyler yeteneklerini sergilerken bir yandan da kadro arkadaşlarıyla ahenk, yardımlaşma, feragat, ilişkin olduğu kümenin şan ve onurunu öne çıkarma üzere özellikler burada daha net halde ön plana çıkardığını hatırlattı.
PADİŞAHLAR BİLE İKİYE BÖLÜNDÜ, GÖSTERİYE DÖNÜŞTÜ
Cirit, gruplarla oynanan bir oyundu. Enderun’da cirit oynayan cündiler vakitle isimleri tarihe geçen ‘Lahanacılar’ ve ‘Bamyacılar’ı yarattı. ‘Lahanacılar’ ve ‘Bamyacılar’ birbirlerinin ezeli rakipleriydi. İki ekibin karşılıklı atışması herkesin merakla izlediği bir gösteriye dönüşürdü. Padişahlar bile cirit karşılaşmalarında kendilerine bir grup tutardı. Ciritin hem saray içinde hem de saray dışında gördüğü prestij işi daha cazibeli bir hale getirdi. Artık padişahların bile tarafsız kalamadığı cirit ülkenin dört bir yanında biliniyordu.
“Arapçada ‘asker’ manasına gelen cündi, binicilikte düzgün olanlar için de kullanılan bir sözcük. Cündi olmak isteyen acemi cündi, cirit alaylarından birini seçerek ‘Lahanacı’ yahut ‘Bamyacı’ kümelerine dahil oluyordu. Acemi cündinin eğitimi, Cündibaşı’nın kendisine atadığı usta bir cündi tarafından gerçekleşiyordu. Cündilik eğitimi, Enderun’da veriliyor ve dersler Topkapı Sarayı içinde Kıztaşı mevkiinde, Gülhane’de, Beşiktaş Sarayı’nn çinili meydanında gerçekleşiyordu. Eğitimin sonunda cündiler, cet çabuk ve çevik inip binmeyi, at üzerinde kılıç, ok ve tüfek kullanmayı öğrenmiş olurdu. Eğitimi tamamlanan cündiler, cündi ağalarının onayı ile, üstat cündi unvanı olan keskinler sınıfına dahil olurlardı.”
‘BENİM HOŞ LAHANAM’ EN BÜYÜK DELİLİ OLDU
Osmanlı padişahlarının da kendi içlerinde bu kadroları tuttuğu hatta tuttukları ekiplere methiyeler düzdükleri biliniyor. Örneğin II. Mahmut’un Bamyacılar’ı, III. Selim’in ise Lahanacılar’ı tuttukları biliniyor. Her ikisi de bulundukları periyotta tutukları alayın taşını diktirmiş, şiirler yazmış. III. Selim’in ‘Benim Hoş Lahanam’ isimli şiiri de bunun en büyük delili. Bu şiirde lahana grubunun övülüp göklere çıkarıldığını bamya ekibinin da yerildiği görülüyor.
‘Lahanacılar’ ve ‘Bamyacılar’ın sarayda ekip ruhunu oluşturmakta büyük bir rollerinin olduğu kesin. Her grubun kendine has kıyafetleri, bayrakları ve sembollerinin olması ise durumu daha da pekiştiriyor. ‘Lahanacılar’ın kırmızı kadife şalvar ile yeşil gömlek giydikleri ve yeşil bayrak taşıdıkları biliniyor. ‘Bamyacılar’ın ise kırmızı ve mavi renkleri tercih ettikleri kayıtlarda yer alan ayrıntılar ortasında.
“Topkapı Sarayı’nda şehzadelerin bulunduğu dairenin içindeki ocakta lahana ve bamya sembolleri bir ortada yer almaktaydı. Şehzadelerin eşyalarına, kılıçlara, hançerlere ismi geçen zerzevat motifleri işleniyordu. Bunun yanında meydanlara lahana ve bamya sembolleri olan sütunlar dikilirdi. Hatta taraftarlardan hayır işlerinin üstüne anıt olarak yaptırdıkları üzere öldükleri vakit mezar taşı olarak da diktirenler oldu. İki küme halinde oynanması nedeniyle Enderun’da günümüzün spor kadrolarına benzetebileceğimiz alaylar, taraftarlık kültürünün doğmasına neden oldular. Sarayda doğan bu kültür dalga dalga tebaaya yayıldı.” Prof. Dr. Emine Dingeç
Topkapı Sarayı’nda Bâb-ı Hümayun’dan birinci bahçeye geçildiğinde, sağdan deniz istikametine yanlışsız eski Gülhane Hastahanesi’ne inen yolun solunda, Cephane Meydanı denilen yerde iki sütun dikkati çeker. Bu sütunlardan soldaki Lahana, sağdaki ise Bamya anıtıdır.
‘BAMYA’YA LEZZET, LAHANAYA KUVVET’
Osmanlı padişahlarının bile ehemmiyet verdiği bu oyunda elbette sık sık tehlikeli anlar da yaşanıyordu. Cirit sporunun tarihinde de olaylı bir karşılaşma tarih sayfalarında kendine yer bulmuş durumda. Prof. Dr. Emine Dingeç, olaylı karşılaşmayı şöyle anlattı:
“Lahanacılar ile Bamyacılar ortasında gerçekleşen karşılaşmalar bazen çatışmaya dönüyor, hatta sporun ve rekabetin ötesine geçiyor ve taraftarlar ortasında önemli bir hasımlık yaşanabiliyordu. Örneğin 1812 yılında II. Mahmut huzurunda Büyükdere’de oynanan oyun çok heyecanlı ve sert geçti. Taraftarlar, ‘Bamya’ya lezzet Lahana’ya kuvvet’ diyerek tezahüratta bulundular. Oyunun sonunda Büyükdere çayırı savaş alanına döndü.”
O OLAYDAN SONRA BİR DAHA CİRİT OYNANMADI
Cirit’in sert oynana bir oyun olduğunu ve karşılaşmaları padişahların izlemesinin işleri daha da sertleştirdiğini söyleyen Prof. Dr. Emine Dingeç, sportmenlerin kendilerini kanıtlama gayretlerinin periyot devir sıkıntılar yaratabildiğinin altını çizdi. Cündilerin bazen oyun oynadıklarını unutup işi hırsa döndürdüklerini ileten Prof. Dr. Dingeç cirit oyununun resmi olarak son bulmasına sebep olan olayı da aktardı:
“2 Kasım 1816 yılında II. Mahmut vaktinde Çırağan Yalısı’nda yapılan bir cirit oyununda Çopur Hasan Ağa’nın Şuayıp Ağa’ya kin beslemesi ve oyun alanı dışında pusu kurarak Şuayıp Ağa’yı düşürür. Şuayıp Ağa aldığı yaradan ötürü altı ay yatakta kalır lakin iyileşemeden 1817’de vefat eder. Şuayıp Ağa’nın mevti hem Enderun Ağalarını hem de II. Mahmut’u çok üzer. II. Mahmut bu vesile ile bir daha cirit oynatmaz ve cirit oyunu 1826’da resmi olarak son bulur.”