Osmanlı’da meteor faciası! Birinci defa yaşandı, işte tarihi baştan yazan evrak
Derleyen: Zeynep Dilara Akyürek / Milliyet.com.tr – Dünyaya meteor düşmesi bilim kurgu romanlarına ve sinemalarında sık sık işleniyor, bilhassa hobi olarak astronomiyle yakından ilgilenenler göktaşlarının gezegenimize çarpma ihtimalini yakından takip ediyor. Gezegenimize aslında sık sık irili ufaklı göktaşları düşse de bu cisimler çoklukla okyanuslara ya da yerleşimin olmadığı ıssız bölgelere düştüğü için birden fazla vakit pek de dikkate alınmıyor. Lakin kimi meteor olayları can kayıplarına da yol açabiliyor. Tarihteki birinci ölümlü meteor olayı 19’uncu yüzyılda, şu anda içinde olduğumuz coğrafyanın çok yakınına düştü.
TARTIŞMALARIN ODAK NOKTASI HALİNE GELDİ
Takvimler 2020’yi gösterdiğinde dünya pandeminin gölgesinde yeni bir nizama geçiş yaparken o kaygı dolu günlerde aslında tam 132 yıl öncesine ışık tutuldu. 1888 yılında Osmanlı İmparatorluğu’nda yaşanan ölümlü meteor olayına dair arşivler incelenmiş, NASA ve Türk bilim insanları daha evvel keşfedilemeyen bilgilerle karşı karşıya kalmıştı. Köyde yaşayan bir kişinin hayatını kaybettiği, başka bir kişinin de yaralı olarak kurtulduğu olaydan sonra gündeme gelen merkez ise Takiyüddin’in Rasathanesi oldu.
Tartışmaların odak noktası olan bu astronomi gözlemevi, 1580 yılında imali şimdi tamamlandığı esnada İstanbul’da bir sarsıntı olmasından dolayı halk ortasında paniğe yol açmıştı. 2020 yılındaki arşiv araştırmaları sırasında ortaya çıkan saklı kalmış bir meteor evrakı ise 1888’de periyodun bilim insanları ve devlet yetkilileri tarafından Sultan II. Abdülhamid’in özel buyruğu ile kaleme alınmıştı.
BUGÜN YERİ TAM OLARAK BİLİNMİYOR
1571 yılında Osmanlı Sarayı’na müneccimbaşı olarak atanan gökbilimci Takiyüddin bin Maruf-i, Padişah Sultan III. Murad’a, astronom Uluğ Bey’in Semerkant’ta hazırlattığì ‘Zic-i İlhânî’ isimli astronomi müşahede ve hesaplarının eskidiğini belirten bir rapor sundu. Padişah’ın rapora ilgi göstermesi Takiyüddin’in Rasathanesi’nin kurulmasında tesirli oldu. Rasathanenin ne vakit kurulduğu tam olarak bilinmese de 1575 ve 1580 yılları ortasında 5 yıllık süreçte gözleme açık kaldığı edinilen bilgiler ortasında.
Takiyüddin’in Rasathanesi’nin bugün yeri tam olarak bilinmiyor. Lakin rasathanenin İstanbul’un Avrupa Yakası’ndaki yüksek bölgelerden biri olan Tophane sırtlarında olabileceği varsayım ediliyor. Kimi tarihçilere nazaran rasathane Galatasaray Mektebi’nin bulunduğu mevki civarında, birtakım kaynaklara nazaran Galata Kulesi’nde ve Galata Sarayı’nda, kimilerine nazaran ise Galata Dağı’nın doruğunda bulunuyordu.
Sadrazam Kamil Paşa’nın Sultan 2. Abdülhamit’e ilettiği mektup
DEPREM SAHİDEN RASATHANE YÜZÜNDEN Mİ OLDU?
İddiaya nazaran rasathanenin tamamlanmasının üzerinden yalnızca birkaç ay geçtikten sonra görülen bir kuyruklu yıldız, Sultan III. Murad’ın Takiyüddin’den kehanette bulunmasını talep etmesine sebep oldu. Takiyüddin de bu yıldızın memnunluk ve saadet periyodunun habercisi olduğu istikametinde bir varsayımda bulundu. Ancak tam bilakis o periyotta ortaya çıkan bir salgın hastalığın getirdiği felaket nedeniyle rasathaneye muhalif olanların sayısında önemli bir artış oldu. Muhalifler padişaha rasathanenin yıkılması için ağır bir baskıda bulundu ve bu baskılar sonuç getirdi. Yalnızca kısa bir devir müşahedelere devam edebilen bilim yuvası ağır baskılar yüzünden denizden topa tutularak 1580 yılında yıkıldı.
Prof. Dr. İlber Ortaylı’ya nazaran rasathanenin yıkılmasının asıl sebebi, o günlerde İstanbul’da yaşanan bir sarsıntıydı. Rasathanenin halk tarafından sarsıntı meydana getirmekle suçlanması ağır baskı ve protestoların arkasındaki sebebi oluşturuyordu.
RASATHANEDEN SONRA METEOR DÜŞTÜ
Takvimler 22 Ağustos 1888’i gösterdiğinde Musul’daki Dilaver Köyü’ne meteor düşmüş ve köylüler ortasında büyük bir panik havası oluşmuştu. Köyde yaşayan bir kişinin hayatını kaybetmesine ve yeniden bir kişinin de ağır yaralanmasına sebep olan bu olay, 308 yıl evvel yıkılan rasathaneyi akıllara getirdi. Yaşanan her olayı kayıt altına aldıran devrin padişahı II. Abdülhamid, yetkililere ve bilim beşerlerine meteorla ilgili derhal bir rapor yazdırma buyruğu verdi. Sultan II. Abdülhamid’in istihbarat ağına çok ehemmiyet verdiğinin bilindiğini söz eden Trakya Üniversitesi Öğretim Üyesi Dr. Altay Bayatlı, kelam konusu dokümanların yıllar sonra ortaya çıkmasına ait şunları söyledi:
“Abdülhamid Han, o devirde bölgelerindeki valilerden yaşananlarla ilgili daima bilgi yani tahrirat (resmi daire tarafından yazılan yazı) istiyor. Devlet arşivlerindeki bu evrak de bir tahrirat dokümanıdır. Musul Valisi Darendeli Mustafa Faik Paşa, merkeze bu bilgiyi gönderiyor. Gönderdiği dokümanda taş yağdığını, Süleymaniye’nin doğusundaki Dilaver Köyü’nde bir kişinin öldüğü ve bir kişinin yaralandığını anlatıyor. Dünyada bir birinci olma özelliğiyle de bu yüzden kıymetli bir doküman.”
Belgede dikkat cazibeli nokta yaşananların dünya tarihinde bir birinci olmasıydı. II. Abdülhamid’in meteor dokümanında yazılanlar, Irak’ın Musul vilayetine düşen meteor sonucu Süleymaniye bölgesinde bir kişinin vefatı ile ilgiliydi. Raporda dünya tarihinde bugüne kadar kayda alınmış meteor kazalarında vefat hadisesine direkt olarak rastlanmamış olduğu da yazılmıştı.
Meteoritics & Planetary Science mecmuasında 24 Şubat 2020 tarihinde Ege Üniversitesi Fizik Kısmı’ndan Ozan Ünsalan, Trakya Üniversitesi Tarih Kısmı’ndan Altay Bayatlı ve hem SETI Enstitüsü hem de NASA Ames Araştırma Merkezi’nden Peter Jenniskens tarafından yayınlanan bir makalede resmi kayıtlara geçmiş tarihteki birinci ölümlü meteorit hadisesinin Osmanlı Devleti topraklarında, 22 Ağustos 1888 Çarşamba günü, saat 20.30 sıralarında yaşandığını gösteriyor.
‘BAZI BİLGİLER GERÇEK DEĞİLDİ’
Yaşanan meteor kazasına ilişkin resmi evrakların tam 132 yıl sonra ortaya çıkması herkesi şaşkına çevirdi. Türk bilim insanlarının NASA ile birlikte yürüttüğü araştırma süreci 2020’de tamamlandı ve tarihi meteor kazası tam 132 yıl sonra Osmanlı arşivlerinden yararlanılarak büsbütün aydınlatıldı. Kesinlik kazanan değerli bilgi, Musul’da meteor çarpması sonucu 22 Ağustos 1888 yılında bir kişinin öldüğü bilgisinin 2020 yılında resmiyet kazanmasıydı. O tarihten 440 yıl evvel sarsıntı meydana getirmekle suçlanan bilim yuvası olan Takiyüddin’in Rasathanesi’nin de resmi olarak ‘suçsuz’ olduğu böylece ispatlanmıştı.
Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Fizik Kısmı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Ozan Ünsalan, 132 yıl evvel yazılan dokümandan yola çıkılarak basına yansıyan haberlerde birtakım yanlışlıkların olduğunu bu araştırmalar sırasında kamuoyu ile paylaştı. Doç. Dr. Ünsalan, şunları söyledi:
“Basına yansıyan bu haberlerde birtakım yanlış noktalar gözümüze çarptı. İngiliz bilim insanlarının yapmış olduğu çalışmalardan bahsediliyor. Güya İngiliz bilim insanları bizim devlet arşivlerimize girmiş ve burada bu araştırma sonuçlarını ortaya çıkarmış oldukları üzere bir izlenim vardı fakat çalışmalar büsbütün ülkemizde gerçekleştiridi. Türk bilim insanlarının ortaklaşa disiplinler ortası çalışmaları ve NASA’dan da katkılar sonucuyla bu bilimsel çalışma dünya çapında ses getirdi.”