Sarsıntısı 2 saat evvelden bilmek mümkün mü? ABD mecmuası yazdı, Türk uzmanlar değerlendirdi

Fazilet Şenol / Milliyet.com.tr – Kahrammaraş’ta şubat ayında meydana gelen yıkıcı sarsıntılardan sonra tüm Türkiye bir kere daha sarsıntı gerçeğini hatırladı. Depremi iddia etmeye çalışan kahinler, gökyüzündeki işaretler, denizlerin gelgit yapması derken birçok kişi sarsıntısı öncesinden bilebilmek için iddialar yürütmeye, felaketin önüne geçebilmek için yeni sistemler bulmaya çalıştı. “Depremi evvelden bilmek mümkün mü?” tartışmalarının alevlendiği şu son günlerde ABD merkezli dünyaca ünlü bilim mecmuası Science’da yayımlanan bir makale ise birçok kişiyi heyecanlandırdı. Medyaya ‘Depremi iki saat öncesinden bilen sistem’ olarak yansıyan bu makaleye nazaran, 7 ve üzeri şiddette gerçekleşen büyük zelzeleler öncesinde fay çizgisinde meydana gelen ve fark edilmesi son derece sıkıntı kırılmalar tespit edilebilecek. Pekala uzmanlar ne diyor? Mevzuyu Prof. Dr. Osman Bektaş ve Doç. Dr. Bülent Özmen ile mercek altına aldık.

‘GELECEĞE IŞIK TUTUYOR’

Mevcut izleme sistemleri şimdi bu sinyalleri gerçek vakitli olarak belirleyemiyor olsa da bilim insanları son keşfin, sarsıntı bölgelerinde yaşayan kimselerin zelzele öncesinde inançlı alanlara tahliye edilebileceği bir geleceğe ışık tuttuğunu ileri sürüyor.

Berkeley’deki Kaliforniya Üniversitesi’nden sismolog Richard Allen, keşif hakkındaki kanılarını şöyle söz etti:

“Bir fay kırılmasının başlangıcını evvelden bilme kanısı epeyce büyük bir şey. İştah kabartıcı bir şey.”

48 SAAT ÖNCESİNE KADAR YAŞANANLARI DA GÖSTERİYOR

Peki sarsıntıları evvelce bildiği belirten bu sistem nasıl çalışıyor? Quentin Bletery ve araştırma ortağı Jean-Mathieu Nocquet, bir dizi büyük sarsıntıda elde edilmiş dataları bir ortaya getirdikleri takdirde erken bir kayma belirtisi tespit edip edemeyeceklerini merak etti.

Araştırmada son 20 yılda meydana gelen, şiddeti 7 ve üzeri olan 90 sarsıntıdan elde edilmiş dataları kullanıldı. Çalışmada sarsıntı bölgeleri yakınlarında bulunan ve arazinin hareketini birkaç milimetrelik yanılgı hissesiyle her beş dakikada bir ölçen GPS istasyonlarından ulaşılan kayıtlara da yer verildi. Böylece ana kırılmaların 48 saat öncesine kadar yaşananları gösteren 3 bin üzerinde vakit dizisi ortaya çıktı.

‘DEPREMLERİN VARSAYIM EDİLEBİLİR OLDUĞUNU GÖSTERİYOR’

Bilim insanları, sarsıntının çabucak öncesindeki 2 saatte ana kırılma meydana gelmeden fayların kaymaya başladığını gösteren bir hareket artışı bulduklarını kaydetti. Çalışmayı yapan bilim insanları, bu durum karşısında şu yorumda bulundu:

“Bu bize sarsıntıların tabiatı gereği varsayım edilebilir olduğunu gösteriyor. Fakat bunu söyleyebilmek için çok daha fazla dataya muhtaçlığımız var.”

Çalışmaya katkısı bulunan bilim insanları, bilgilerin kusursuz olamadığını kabul etse de bulguların ilgi alımlı ve etkileyici olduğunu kabul etmekle bir arada çokça sorgulanacağına da dikkat çekti.

Peki bir zelzele ülkesi olan Türkiye’de de geniş yankı bulan bu çalışma için uzmanlar neler söylüyor?

‘DEPREMLERİ TESPİT EDEBİLMEK PEK MÜMKÜN DEĞİL’

Gazi Üniversitesi Mühendislik Fakültesi İnşaat Mühendisliği Kısmı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Bülent Özmen, Science mecmuasının yaptığı çalışmada ‘Depremi 2 saat öncesinden biliyoruz’ açıklamasının yer almadığını lakin medyada kendine bu formda yer bulduğunu belirtti. Doç. Dr. Özmen, şunları söyledi:

“Ümit ışığı doğduğu tarafında yayının bir görüşü var. Burada da çalışmasında dünyada meydana gelen 7’den büyük sarsıntılarla ilgili Nevada Üniversitesi’nin elinde GPS kayıtları varmış, bu kayıtların hepsini incelemişler ve gerçek GPS ölçümleriyle zelzele olduğu anda yer kabuğunda ne cins hareketler olacağıyla ilgili de öngörülerde bulunup ikisini kıyaslamaya çalışmışlar. 7 büyüklüğünde zelzeleler meydana gelmeden evvel 90 zelzelesi incelemişler ve yaklaşık 2 saat öncesinde ikisi ortasında bir ahenk olduğunu gözlemlemişler. Bu ahenkten yola çıkarak da bunların iki saat öncesinden iddia edilebileceği üzerine bir ümit ışığı doğduğunu söylemişler.”

Ancak Doç. Dr. Bülent Özmen’e nazaran sarsıntıları tespit edebilmek pek mümkün değil. “Dünyada meydana gelen sarsıntılara baktığımız anda her biri birbirinden farklı biçimde davranış gösteriyor. Birbiriyle benzerliğini çok bulamıyor ve göremiyoruz” diyen Doç. Dr. Özmen, sarsıntıların daha evvelce bilinmesiyle ilgili bu çalışmaya emsal araştırmalar yapıldığını ve şimdi olumlu bir sonuca varılmadığını lisana getirdi.

‘TEKNOLOJİ GELİŞTİ, ALETLERİN HASSASİYETİ GELİŞTİ’

Detaylı bir biçimde hem bilgilere hem de bilim insanlarının kullanacağı usullere bakarak sarsıntının ne vakit olacağının bilinemeyeceğini söyleyen bilimsel çalışmalar olduğunu öne süren Doç. Dr. Bülent Özmen, şöyle devam etti:

“Depremlerin davranış özelliklerinden yola çıktığımız vakitte kısa vadede bırakın iki saati 5-10 dakika evvelce bilinmesinin sıkıntı olduğunu çok fazla sayıda çalışma bize gösteriyor. Bu çalışmaya da kuşkuyla yaklaşıp ‘bir ümit ışığı doğdu’ diye bakalım. Yayına bakıp ‘Depremi iki saat evvelce bildik’ demenin çok yanlışsız olmadığını düşünüyorum. Bunun vurgulanmasında yarar var. Zira biraz kamuoyunda bu türlü bir algı yerleşti.”

Karadeniz Teknik Üniversitesi Jeoloji Mühendisliği Kısmı Emekli Öğretim Üyesi Prof. Dr. Osman Bektaş ise çalışmanın fay hareketlerini ölçen aygıtların gelişmesine bağlı olduğuna dikkat çekti.

Science mecmuasında yayımlanan çalışmaların benzerlerinin vakit içerisinde yapıldığını fakat teknolojik aletlerin gelişmesiyle birlikte fay hareketlerinin daha hassas bir biçimde ölçülebildiğine dikkat çeken Prof. Dr. Bektaş, “Daha evvelki aletlerin hassasiyeti bu kadar düzgün değildi. Yer hareketlerini ölçen aletlerin hassasiyeti geliştikçe zelzelenin evvelden belirlenmesi de çok doğal” yorumunda bulundu.

‘HER FAY HAREKETİ SARSINTISI GÖSTERMEZ’

Bazı sarsıntıların hiç belirti vermeden de gelişebildiğinin altını çizen Prof. Dr. Osman Bektaş, şu sözleri kullandı:

“Zaman içerisinde bu metodun ne kadar geçerli olacağı belirlenecek. Kesin bir şey söylemek yanlışsız değil. Kırılma olayını etkileyen parametreler çok daha fazla ve bunların ne vakit olacağı bilinmiyor. Münasebetiyle sarsıntının ne vakit, nerede olacağı, hangi büyüklükte olacağı konusu hâlâ bir muamma. ‘Şurda şu büyüklükte zelzele olacak’ demek için şimdi erken yahut bilim buna şimdi yanıt veremiyor. Yalnızca zelzele olayı bir kırılmadır ve bu kırılmalar mikro ölçekte başlar. Daha evvelki aletler bu olayı algılamıyordu fakat yeni teknoloji bu değişimi daha hassas bir halde ölçüyor.”

Sözlerine “Her fay hareketi bir zelzelesi göstermez. Fay sınırlarında hem kırık dediğimiz hem de sürüklenme dediğimiz hareketler vardır. Lakin bu ufak sürüklenme hareketleri zelzelesi işaret etmez” diye devam eden Prof. Dr. Osman Bektaş, uydudan ve GPS’le yapılan ölçümlerde her hareketin bir zelzeleye karşılık gelmediği konusuna dikkat çekerek kelamlarını noktaladı.