Türkiye’nin sandıkları

Safa Monopolü – Türkiye’de birinci anayasalı nizam ve parlamentonun 147 yıllık bir geçmişi var. Osmanlı’nın etnik isyanlarla sarsıldığı ve devletin çözülme tehlikesiyle karşı karşıya kaldığı bir devirde; Yeni Osmanlılara nazaran, anayasalı ve meclisli bir sisteme geçilirse işler düzelme yoluna girecek, Avrupalıların baskıları sona erecektir.

Sultan Abdülaziz, 1876 yılında tahttan indirilir ve yerine V. Murat padişah olur. Yeni sultanın akıl sıhhatinin bozulduğu gerekçesiyle 3 ay sonra II. Abdülhamit saltanata gelir. II. Abdülhamit, tahta çıktıktan sonra, kanunuesasinin ilan edileceğini belirtmez. Kanunuesasinin ilanı vakit alacağından birinci evvel seçimlerin yapılması yoluna gidilecekti. Seçimlerde uygulanmak üzere, “Talimatı Muvakkate” ismiyle hazırlanan süreksiz bir yasa, 28 Ekim 1876’da yürürlüğe konuluyordu.

80’i Müslüman 50’si gayrimüslim olmak üzere toplam 130 mebus (milletvekili) seçilecekti. Süreksiz talimatname, milletvekili olabilme kurallarını belirleyerek her vilayetten kaç milletvekili seçileceğini de karara bağlıyordu.

II. Meşrutiyet. Meclisi Mebusan açılışı.

İlk anayasa, birinci seçimler

İkinci sefer sadrazamlığa getirilen Mithat Paşa’nın Padişah’a sunduğu anayasa taslağında düzeltmeler yapıldıktan sonra, İstanbul Konferansı’nın açılış gününe denk gelen 23 Aralık 1876 tarihinde padişah tarafından onaylanan kanunuesasi yürürlüğe girer. Ülkemizdeki birinci seçimler, üstte kelamı edilen“Talimatı Muvakkate”ye nazaran yapılır. Birinci seçimlerin kesin tarihi belirlenemiyor. Seçimlerin sonucunda her vilayetin belirtilen sayıdaki mebusu seçerek İstanbul’a gönderemediği görülür. Mebus sayısının 115 ile 117 ortasında değiştiği belirtilir. Bunların 69’u Müslüman, 46’sı gayrimüslimdir.

19 Mart 1877 günü, Dolmabahçe Sarayı’nın Muayede Salonu’ndaki merasim için Topkapı Sarayı’ndan getirilen tahta II. Abdülhamit oturur. Padişahın açış nutkunu Mabeyn Başkâtibi Sait Paşa okur. Padişahın isteğiyle Meclisi Mebusan başkanlığına Ahmet Vefik Paşa, Meclisi Âyan başkanlığına ise Server Paşa getirilir.

İlk mebuslar

İlk Osmanlı meclisindeki mebuslar, çoğunlukla vilayet meclisi üyeleri ortasından seçilir. İstanbul Konferansı’ndan istedikleri sonucu alamayan Batılı devletler ise ortalarında Londra protokolünü imzalıyor (31 Mart 1877), birtakım Balkan ülkeleri de ıslahat talebinde bulunuyorlardı. Osmanlı hükümeti bu istekleri reddedince Rusya, 24 Nisan 1877 tarihinde savaş ilan eder. Savaş nedeniyle II. Abdülhamit, mebusların memleketlerine dönmelerini bildirir ve Meclisi Mebusanın birinci periyodu kapanır. (28 Haziran1877).

İkinci dönem

İkinci devirde mebus sayısı düşmüş, 96’da kalmıştır. Bunların 56’sı Müslüman, 40’ı gayrimüslimdir. Osmanlı-Rus Savaşı’nda, Rus kuvvetleri Ayastefanos’a (Yeşilköy) kadar yaklaşmışlardır. II. Abdülhamit de Yıldız Sarayı’nda fevkalâde meclis toplar. Savaşın devamı lehinde ve aleyhinde konuşmalar yapılırken, tenkitler üzerine, salonu terk eden II. Abdülhamit, meclisi süresiz tatil eder. (13 Şubat 1878). Bu tarihten itibaren, “Meşrutiyetin meclissiz dönemi” başlayacaktır.

Osmanlı bölümünde seçim sandığı.

II. Meşrutiyet dönemi

Meşrutiyetin meclissiz devri 1908 Temmuz’una kadar sürecekti. II. Abdülhamit’e muhalefet, 1908 Haziran’ında âdeta askerî bir ayaklanma niteliğine bürünmüştü. Ayaklanmayı durdurmanın tek dermanı olarak II. Abdülhamit, 23 Temmuz 1908’de Kanunuesasi’yi yine yürürlüğe koydu. Seçimlere gidilecek, Meclisi Mebusanın toplanması sağlanacaktı.

II. Meşrutiyet’in ilanı, sevinç şovlarıyla karşılandı.
Seçim Kanunu, padişah iradesiyle 20 Temmuz 1908’de, İntihabı Mebusan Yasal Muvakkatı (Mebus Seçimi Süreksiz Kanunu) ismiyle yürürlüğe konulur. Bu kanun, II. Meşrutiyet devrinde yapılan seçimlerin tümünde uygulanır ve Cumhuriyet devrinde de yürürlükte kalır; 1942’de çıkarılan 4320 sayılı Mebus Seçimi Kanunu ile yürürlükten kaldırılır.

1908 seçimleri

10 Temmuz 1908 tarihli iradei seniyye (Padişah iradesi) ile Meclisin toplanmasına karar verilince, seçimler Kasım-Aralık 1908’de yapılır. Yeni meclis 17 Aralık 1908’ de, II. Abdülhamit tarafından merasimle açılır. II. Meşrutiyet periyodunun birinci Meclisi (1. dönem), olağan müddetini tamamlayamadan 18 Ocak 1912 tarihli iradei seniyye ile feshedilerek 3 ay içinde yeni seçimlere gidilmesi kararlaştırılır. Böylelikle II. Meşrutiyet devrinde toplanan birinci Mebusan Meclisi 4 yıllık mühletini tamamlayamadan 3 yıl bir aylık müddet sonunda yenilenir.

1908 İstanbul seçimlerinden bir kare.

1912 seçimleri

Yukarıda kelam konusu edilen seçimler siyasal tarihimizdeki birinci “erken” seçimlerdir. 1912 yılının Mart-Nisan aylarında yapılan seçimler sonucunda toplanan Meclisi Mebusan, 18 Nisan 1912’de çalışmalarına başlar. Lakin bu Meclis de kısa müddet misyonda kalır; 4 Ağustos 1912’de, yeniden iradei seniyye ile feshedilir ve yeni seçimlere gidilmesi kararlaştırılır.

1914 seçimleri

Ancak, seçimin yapılması olanaksız hale gelince, 25 Ekim 1912’de, seçimlerin ertelenmesini öngören iradei seniyye imzalanır. Balkan Savaşı bittikten sonra, genel seçimlerin ertelenmesini gerektirecek nedenler ortadan kalkınca, Şubat-Mart 1914’te seçimler yapılır ve Meclisi Mebusan, 14 Mayıs 1914’te açılarak çalışmalarına başlar.

1918 yılında, Anayasanın 69. hususunda; “Meclisin dördüncü toplantı yılının ordunun genel seferberliğini gerektiren savaşa rastlaması halinde seçimlerin ertelenebileceği” yolunda bir değişiklik yapılır. Anayasa değişikliğinin akabinde, 1 Nisan 1918 tarihinde kabul edilen bir maddeyle, Meclisi Mebusanın müddeti bir yıl uzatılır. Yasama mühletinin uzatılması nedeniyle 4 yıllık olağan müddetin üzerinde vazife yapan Meclis Mebusanın 21 Aralık 1918’de, “Zorunlu siyasi nedenlerden ötürü” feshi Padişah tarafından uygun bulunur. Bir sonraki seçim, yaklaşık bir yıl ortadan sonra, 1919 yılında yapılır.

Meclisi Mebusan Dolmabahçe muayede salonu.

1919 seçimleri

Osmanlı Devletinin son Meclisi Mebusan üyeleri, 1919 yılının Aralık ayında yapılan seçimlerle belirlenir. 12 Ocak 1920’de çalışmalarına başlayan bu Meclis, 2 ay 6 gün ile Osmanlı parlamenter ömrünün en kısa vadeli iki meclisinden biridir.

İstanbul’un 16 Mart 1920’de işgalinde, işgal kuvvetleri Meclisi Mebusanı basar ve tutukladıkları kimi mebusları Malta Adası’na sürgün eder. 18 Mart 1920’de toplanan mebuslar, “Mebusluk misyonlarının yapılması için inançlı bir ortam kalmadığını” belirterek, “Meclisteki görüşmelerin ertelenmesini kararlaştırır.”

11 Nisan 1920’de ise “Zorunlu siyasi nedenlerden dolayı, Meclisi Mebusanın feshedilmesini ve seçimlerin 4 ay zarfında yapılmasını öngören” iradei seniyye yayımlanır. Ne var ki, kelam konusu iradei seniyyede öngörülen seçimler yapılamaz ve Osmanlı Mebusan Meclisi bir daha toplanamaz.