William Friedkin’e veda
Sevin Okyay – Direktör, üretimci, senarist William “Billy” Friedkin 29 Ağustos 1935’te Chicago’da doğdu. 1960’ların başından bu yana etkin olarak sinemada oldu. Birinci sinemalarının kimilerini beğenmiyordu, bunu söylüyordu da. Lakin oburlarının onun yaptığı işi beğenip beğenmemesi, bazen tenkitlerin makus olması, bazen seyircilerin onun yorumuna karşı çıkması umurunda değildi. En fazla reaksiyon almış sinemalarının çoğu onun en beğendiği sinemaları ortasındaydı. Hollywood’un mecburen kabuk değiştirdiği ‘70’li yıllardaki genç direktörler ortasında özel bir yeri olmasını, öncülerden biri sayılmasını tahminen de çok etkilendiği, sadece tutkuyla bağlandığı projeleri geliştirmesine bağlayabiliriz.
Sinemaya gitmeye yeniyetmeyken başladı. Bugün de onu birinci etkileyen sinemalardan birinin “Citizen Kane/Yurttaş Kane” olduğunu söyler. Fakat Orson Welles’in sinemasını izledikten sonradır ki gerçek bir sinema meraklısı olmuş. O periyotta üzerinde tesiri olan sinemalar ortasında Henri-Georges Clouzot’nun sinemaları “Diabolique” ve “Le salaire de la peur” (kimileri bu sineması “Sorcerer” ismiyle yine yaptığını söyler) ile tekraren izlediği “Psycho/Sapık” var. Üstat Hitchcock’la yüz yüze tecrübesi ise 1965’te “The Alfred Hitchcock Hour”un son kısımlarından “Off Season”ı yönetirken oldu. Hitchcock genç Friedkin’i sinemasını yönetirken kravat takmadığı için azarladı.
Liseyi bitirdikten çabucak sonra WGN-TV’nin posta odasında işe başladı. Oradan canlı TV gösteriler ile belgesellere geçti. 1962 üretimi belgeseli “The People vs. Paul Crump”, San Francisco Memleketler arası Sinema Festivali’nde ödül aldı ve kendisi de bu sayede diğer işlere, örneğin Hitchcock’a erişme talihi buldu.
Anladığı ve tutkuyla bağlandığı birinci sinemanın 1968 imali “The Birthday Party” olduğunu söylüyor. Sinema Harold Pinter’in 1957 tarihli oyununu temel alıyor, senaryosunu yazan da yine Pinter. Gişesi düşüktü lakin direktörünün birinci göz ağrısıymış, muhakkak. Üç yıl sonraki “Kanunun Kuvveti” ise belki de en beğenilen sineması. Ne var ki kendi de seviyor zira gönlüne nazaran gerçeklik duygusu verecek biçimde çekmiş. Sinema, sinema tarihinin kimine nazaran en yeterli otomobil yarışı sekansını içeriyor. New York Narkotik Şube polisleri Jimmy “Popeye” Doyle ile Buddy “Cloudy” Russo’nun kıssasını anlattığı sinema Akademi mükafatı aldı, direktörüne de tek Oscar’ını getirdi. Sinemanın unutulmaz kovalama sekansı Santana’nın “Black Magic Woman”ıyla kurgulandı ancak sonunda müzik sinemada kullanılmadı ve ses efektleri eklendi. Friedkin direktörlüğün genç bir adamın işi olduğunu söylerken Coney Island sokaklarındaki bu efsanevi kovalamacayı kastetmişti.
Çok beğenilen bu sinemanın akabinde, ”Şeytan”ı çekti. Gerçeklerden şaşmayan direktörün izleyenlerin birçoklarını rahatsız eden, akıllarından çıkmayan sineması, Amerikalı müellif William Peter Blatty’nin kitabı “The Exorcist”ten uyarlama. Meşhur bir oyuncunun kızı olan 11 yaşındaki Regan MacNeil’in ruhunu şeytanın denetim ettiği bir ‘korku filmi’ olarak biliniyor. Friedkin ise çabucak hemen herkesin kaygı sineması saydığı “Şeytan”ı “Aslında izah edilmez olan hakkında gerçekçi bir dram” olarak tanımlıyor. Sinema üzerine bir TV söyleşisi yaptığı aktör Barry Newman ise 25 yıl evvel sineması izlerken antraktta tuvalete çıkan merdivende ampul olmadığı için nasıl korktuğunu ve çarçabuk geriye döndüğünü söylemiş. “Her karesinde şeytan gizli” diyenler, sineması izlerken bayılan ve kusanlar da vardı. Direktörüne nazaran en korkutucu sahne, New York Üniversitesi’nde küçük kızda beyin hasarı var mı diye inceleme yapılan sahne.
“Şeytan” efsanesi
Newman, “Filmde Peder Karras için Marlon Brando’yu düşündüğünüz yanlışsız mu?” diye sorunca “Asla!” karşılığını vermiş. Onun seçtiği kişi, vakit zaman tiyatro sahnesine çıkmış, üç yıl okuduğu Katolik okulundan ayrılmış Jason Miller. Birebir yolu seçtiği “Yaşamak ve Ölmek”i örnek göstermiş. O sinemaya meşhur (“ve iyi” diye ekliyor) oyuncular önerilmiş lakin Friedkin hiç tanınmayan gençleri seçmiş. Mesela William Petersen, Willem DeFoe ve John Torturro üzere. Petersen’ı, Michael Mann’ın eşsiz Lecter sinemasının Will Graham’ı olarak izlemediyseniz, “CSI”ın Dr. Gil Grissom’ı olarak hatırlarsınız. Friedkin, aktörü TV sineması “12 Kızgın Adam”da da oynatmıştı. O sinemanın Sidney Lumet imzalı sinema versiyonu “12 Öfkeli Adam” ismiyle gösterilmişti. Peki, “Şeytan”da 12 yaşındaki Linda Blair’i nasıl oynatmış? “Linda küçüktü, ne olup bittiğini anlamıyordu. Tek usulü uyguladım: Ona bunun büyük bir oyun olduğunu söyledim. Dublörünün toplam 30 saniye civarında sahnesi dışında hepsini kendi oynadı.” Direktörün 2017 imali, “The Devil and Father Amorth” isimli bir belgeseli de var. İtalya’da Alatri köyünde sinemada ismi “Cristina” olarak geçen bir İtalyan bayanın şeytan çıkarma tecrübesini anlatıyor.
Friedkin ‘Yeni Hollywood’ ya da ‘Amerikan Dalgası’nın öncülerinden dedik. Birebir vakitte en kayda paha direktörlerinden biriydi. Ortalarında Scorsese, Bogdanovich ve Coppola’nın da bulunduğu dönemdaşlarının tahminen de niyet yüklü tansiyon sinemaları yaratma konusunda en başarılı olanıydı. Friedkin, Coppola ve Bogdanovich ile birlikte The Directors Company diye bağımsız bir üretim şirketi kurdu. Coppola burada “The Conversation”ı, Pete Bogdanovich de Henry James uyarlaması “Daisy Miller”i çekerken Friedkin birden şirketi terk etti.
‘Yeni Hollywood’ 1960’ların başında ‘Eski Hollywood’un süratle para kaybetmesinden doğmuştu. Stüdyolar çok değişen izleyici demografisine nasıl reaksiyon göstereceklerini bilemiyorlardı. 1960’ların ortasında orta yaşlı, lise eğitimli olan seyirciler daha genç, hâli vakti yerinde, üniversite mezunu şahıslara dönüşmüştü. Beklentileri de farklıydı elbette. Avrupa’da bilhassa İtalyan ve Japon sinemaları beğeniliyordu. Stüdyolar kayıplarını telafi için genç sinemacılarla anlaştılar ve minimum denetimle istediklerini yapmalarına müsaade verdiler ve böylelikle ‘Yeni Hollywood’ doğdu. Lakin kendi başının yatmadığı işi yapmayan William Friedkin, bu esnek bağlarla bir ortaya gelmiş kümeyle da uzun mühlet çalışmadı. “Bir vakitler kendimi kainatın merkezi sanıyordum. Hayli gücendirdiğim insan da oldu” demişti. Büyük ihtimalle eski Hollywood’da da yenisinde de lafını hiçbir vakit esirgemediği içindir.