Antik Yunan dünyasında çocuklar: Birinci muvaffakiyet hayatta kalmak

Antik Yunan dünyasında çocuklar: Birinci muvaffakiyet hayatta kalmak

Dr. Öğr. Üyesi Sena Coşğun Kandal | [email protected]/ Erzincan Üniversitesi-Tüm eski toplumlarda olduğu üzere Antik Yunan toplumunda da evlilik ve çocuk sahibi olmak sosyoekonomik ve manevi açıdan değerliydi. Evlenmeden, çocuk sahibi olmadan ölen insanların, azaplarla hırpalanmış ruhlara sahip olacakları ve akrabalarına musallat olmak için geri gelecekleri düşünülürdü. Bayanlar ekseriyetle ebelerin yardımıyla meskende doğum yapıyorlardı. Dini ritüellerle iç içe geçen doğumun, doğum ağrıları tanrıçası Eileithyia’nın müdafaası altında gerçekleştiğine inanılırdı. Bununla birlikte Artemis’ten de yardım beklenir, çocuğun yaşamasını sağlaması için tapınağına armağanlar bırakılırdı.1 Yeniden de tüm dini ritüellere ve dualara karşın günün sıhhatsiz şartlarında birçok bayan ve çocuk doğumda hayatını yitirirdi. Annesiz hayatta kalan bebeğin yaşaması neredeyse imkânsızdı. Onu alıp besleyen biri olmazsa annesi ile birebir yazgısı paylaşırdı.

Kucağında bebekle yaşlı bir ebe. (British Museum)

Ritüeller

Eğer doğumda bir sorun çıkmazsa, ebe bebeğin sağlıklı olduğunu muştular ve cinsiyetini bildirirdi. Aile çocuğa bakmaya razıysa kapıya, bebek erkekse büyük bir savaşçı olacağını, devletin düzgünlüğü için hayatını feda edeceğini sembolize eden bir zeytin kolu veyahut çelengi; kız ise gelecekte mesken hanımı olacağını ve dokumadan, konutla ilgilenmekten sorumlu olacağını sembolize eden bir yün sıkıntısı asılırdı.2 Bebek doğduktan beş, yedi ya da 10 gün sonra bir seremoni ile mesken halkına tanıtılır ve ilahların müdafaası altına alınırdı.3 Ocak tanrıçası Hestia, birebir vakitte konutun ve aile hayatının da koruyucusuydu. Ocak da gerçek ve sembolik manada konutun merkezi sayılırdı. Bu nedenle bebek, babasının kollarında ocağın etrafında döndürülürdü. Baba, bebeği beşiğine bıraktıktan sonra aile yakınları bebek için “optéria” ismi verilen ikramlar sunarlardı. Bu armağanlar, onu makus ruhlardan koruyacak tılsımlar olabileceği üzere oyuncak ya da yiyecek de olabilirdi. Seremoni, bir kurban sunumu ve akabinde ziyafetle sona ererdi. Bebeğin ismi 10. gün verilirdi. Erkekse bu isim ekseriyetle baba tarafından büyükbabasının ismi olurdu ki bu sayede çocuk ayrılmaz bir biçimde ailenin resmen müdafaası altına girer, artık onu terk etmek yasal olarak imkânsız hale gelirdi. Lakin çocukların hepsi bu kadar şanslı değildi.

Üzerinde “İç, sakın düşürme” yazan bir biberon (British Museum)

Şanssız bebekler

Doğumda ölenlerin yanı sıra çocukların dörtte biri daha bir yaşına gelmeden, kalan üçte bir kadarı bir ila 10 yaş ortasında ölürdü.4 Çeşitli hastalıklar, kazalar, hayvan atakları ve savaşlar sırasında yaşama veda edenler de eklenirse yaşayan çocuk neredeyse azdı. Ayrıyeten aileler her vakit bebeklerine bakmaya istekli olmazdı. Geçim meşakkati, ailenin nüfusunun fazla olması üzere nedenlerden ötürü istenmeyen çocuklar, bazen herkesin görebileceği kalabalık bir yere bırakılır bazen de herkesten uzak bir yere götürülüp mevte terk edilirdi. Ziyadesiyle ataerkil olan Yunan toplumunda, bu kararı genelde baba verirdi. Bu durumdan genelde kızlar, evlilik dışı yahut engelli doğanlar ile kölelerin bebekleri nasibini alırdı. Bu bebekleri meydandan alıp büyütenler olabilirdi lakin genelde terk edildikleri yerde ölürlerdi. Aileleri tarafından benimsenen, bilhassa de varlıklı ailelerin çocukları ise itinayla büyütülürlerdi. Çocuğun bakımından anne sorumluydu. Çocukların anne sütüyle beslenmesi teşvik ediliyordu. Köle bayanlar veyahut fiyatlı sütanneler de bebeğin beslenmesine takviye olabiliyorlardı. Beslenmede anne sütünün yanı sıra biberon değerli bir yer tutuyordu. Bebeklere, biberon ile süt, un ve bal üzere tatlandırıcılarla hazırlanan besinler veriliyordu.

M.Ö. 485-480’e tarihlendirilen bu kırmızı figürlü kabın bezemesi çeşitli ders etkinliklerini gösteriyor.

“Hem yeterli hem güzel”

Çocuklara altı yaşına gelinceye kadar anneleri tarafından hayat için gerekli marifetler kazandırılırdı. Mit ve masallarla Yunan kültürü öğretilirdi. Antik Yunan vazolarından en başta kızların ellerinden düşürmedikleri bebekler olmak üzere çocukların tekerlekli otomobiller, toplar, topaçlar, çemberler, çıngıraklar, oyuncak hayvan ve askerlerle oynadıklarını izleyebiliyoruz. Ayrıyeten salıncak, tahterevalli, uçurtma ve siyah ve beyaz taşlarla oynanan dama da onları eğlendirmiş görünüyor. Polislerin (şehir devleti) oluşup gelişmesinden evvelki devirler hakkında kâfi bilgiye sahip olmamakla birlikte eğitimin, müzik ve spor olmak üzere iki ögesi içerdiğini biliyoruz. Onlara nazaran eğitimin ideali, hoş bir beden, zihni gelişim, ruh ve ahlaki paklığı sağlamaktı. Buna “hem yeterli hem de güzel” manasına gelen “kalos kagathos” denirdi. Bu insanın ulaşabileceği en üst mertebeydi. Lakin polislerin gelişimiyle bu eğitim, muhtaçlığı karşılayamaz hale gelmişti. Eğitimde gerçekleştirilen kimi ıslahatlarla -diğer polislerin kendilerine mahsus farklılıklarıyla birlikte- Atina ve Sparta modeli uygulanmaya başlandı.

Atina Modeli

Atina’da kız çocuklar evlenme çağına gelene dek annesi ile meskende bir nevi mahpus hayatı yaşardı. Erkek çocuk ise yedi yaşına geldiğinde erkekler dünyasına katılırdı. Sıradan bir ailenin çocuğu ise baba mesleğini öğrenerek ömrünü sürdürürdü. Varlıklı bir aileye mensupsa, gelecekte Atina demokrasisinde rol oynaması ya da güzel bir kumandan olması için okula gönderilirdi. Çocuklar birinci olarak okuma-yazma eğitimi alacakları “grammatistes”e masraflardı. Burada kolay aritmetik eğitimi de alırlardı. Okumaya geçen çocuk, Homeros üzere ünlü ozanların kitaplarını ezberlerdi. Gramer dersinden sonra şayet aile isterse, çocuğuna müzik dersi aldırırdı. 12 yaşından sonra ekseriyetle güreş okulları olarak tanımlanabilen “palaistra”lara gönderilirlerdi. Çoğunlukla “gymnasium” içerisinde yer alan bu okullar, bir nevi askeri eğitim merkezleriydi. Tüm bu basamaklardan geçip 17-18 yaşlarına geldiklerinde askeri eğitimi içeren iki yıllık bir “ephebe/ephebos” eğitimi alırlardı. Bu eğitimini de muvaffakiyetle geçenler, asker ve yönetici olmaya hak kazanabilirlerdi.

Sparta Modeli

Sparta M.Ö. II. binyılın sonlarında kuzeyden gelen Dorlar tarafından kurulmuştu ve bu süreçte bölge halkı büsbütün köleleştirilmişti. Sparta’da idareden eğitime, müzikten sanata her alan, köleleri denetim altında tutmak ve bağımsızlığı korumak gayesine nazaran şekillenmişti. Burada doğan bebekler bir yaşlılar heyeti tarafından incelenir, bedenlerinde rastgele bir aksaklık, zayıflık, sakatlık ya da bir hastalık görülürse Taygetos Dağı’nın vadisinde mevte terk edilirlerdi. Sağlıklı çocuklar yedi yaşına gelinceye dek konutta ailesi tarafından eğitilirdi. Anneler çocuklarına karanlıktan korkmamayı, az yemekle yetinmeyi, mızmızlanmamayı, soğuğa ve sıcağa sağlam olmayı, yöneticilere ve büyüklerine itaat etmeyi öğretirlerdi. Sparta’da hiçbir vatandaş çocuğunu kendi isteği doğrultusunda yetiştiremezdi, eğitim devlet eliyle verilirdi. Her hür Spartalı, erkek çocuğunu yedi yaşına geldiğinde “agoge” ismi verilen eğitime göndermek zorundaydı. Askeri kışlalarda verilen eğitimde çocuklar öncelikle sorgusuz sualsiz itaati ve tüm büyüklerine hürmet göstermeyi öğrenirdi. Daha sonra sıra okuma yazmaya gelse de fizikî eğitim daha değerli olduğundan bu en az seviyede olurdu. Birinci periyot olarak isimlendirebileceğimiz 7-12 yaş ortasında temel askeri eğitimi alır, yalnız başına avlanmayı öğrenirlerdi. 12 yaşını tamamlayanlar genç bir adam sayılırlardı. Eğitimleri arttırılır, saçları kısa kesilir, yaz ve kış birden fazla vakit çıplak gezer, ayakları sertleşsin diye yalınayak yürürlerdi. 18 yaşlarına geldiklerinde artık yetişkinler ortasında yer alırlardı. Sparta’da kız çocuklarına da neredeyse erkekler kadar sert bir eğitim verilirdi. Kız çocukları da güreş, cirit, koşu yarışları yapar ve mızrak atarlar, erkeklerle birlikte jimnastik yapar hatta onlarla dövüşürlerdi. Yazılı kaynaklarda Olimpiyatlara katılan ve birinci gelen Spartalı bayanlardan bahsedilir.7 Lakin maksat bayanları eğitmek değil, geleceğin Spartalı erkeklerinin annelerini eğitmekti.

1 Robert Garland. Daily Life of the Ancient Greeks, Greenwood Publishing, London, 2009, 89.

2 Jenkins, Ian. Yazılı Kaynaklar ve Arkeolojik Buluntular Işığında Antik Evrede Çocuk Eğitimi. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Tarihi Yayınları, 1998, 9.

3 Hamilton, Richard. Sources for the Athenian Amphidromia, Greek Roman and Byzantine Studies, 25, 1984, 243.

4 Peter Bogucki. Encylopedia of Society and Culture in the Ancient World Volume I. New York: Facts on File, 2008, 195.

5 Garland, Robert. Daily Life of Ancient Greeks, London: Greenwood, 2009, 91.

6 Mutluay, Nazmiye. Yunan ve Roma Uygarlığında Çocuk, Ankara: Ütopya Yayınları, 2007, 48. 7Joyce E. Salisbury. Encyclopedia of Women in Ancient World, California: Abc&Clio, 2001, 331