Ya Eski Mezopotamya’da Doğsaydınız?

Ya Eski Mezopotamya’da Doğsaydınız?

Doç. Dr. Koray Toptaş | [email protected]/ Gazi Üniversitesi- Çocuk her çağda kuşağın ve toplumsal hayatın devamlılığının garantisi demektir. Günümüzde olduğu üzere Eski Çağ toplumlarında da çocuğun dış tehlikelere karşı korunması ailenin temel görevlerindendi. Eski Mezopotamya ataerkil aile yapısına nazaran çocuk, babasının otoritesinin hâkim olduğu bir aile içerisinde büyür ve sosyalleşirdi. Özgürlükleri kısıtlı olan çocuklar, ailelerin isteğine ve toplumun gelenek göreneklerine uygun olarak yetiştirilirdi. Yazılı evraklar onların varlığına, toplumdaki rollerine, haklarına dair birçok ayrıntıyı bizlere sunuyor. Dokümanlar çocuğun korunması, evlat edinilmesi, eğitimi, velayeti ve miras hakkı üzere çeşitli bahisleri içeriyor. Çivi yazılı metinlere nazaran Eski Mezopotamya toplumunda çocuk sahibi olmak ailenin kıymetli hedeflerinden birisiydi. Bir çocuğun doğumunun, bilhassa de erkek çocuğun doğumunun, aile için bedeli büyüktü. Aileler çocuk sahibi olabilmek için ilahlara dualar eder, armağanlar sunarlardı. “Gılgamış, Enkidu ve Ölüler Dünyası” isimli Sumer hikayesine nazaran, insan ne kadar çocuk sahibi olursa öbür dünyada o kadar güzel yaşamaktaydı. Bu sebeple çocuk sahibi olmak için her yola başvurulmaktaydı. Örneğin bir adam çocuğu olmaması durumunda ikinci bir eş alabilirdi ve bayanın çocuk doğuramaması boşanma sebebi sayılırdı. Bu durum Mezopotamya’daki yöneticiler için de değerliydi. Özelikle hükümdarın vefatından sonra tahtı devralacak çocuk ya da çocuklarının bulunması kraliyet ailesinin hatta devletin devamlılığı için bir gereklilikti. Lagaş Hükümdarı Ur-Nanse’nin karısı ve çocuklarıyla birlikte tasvir edilmesi, hükümdarın kendinden sonra soyunu devam ettirecek çocuklarının varlığını sergilemek istemesinden kaynaklanmış olabilir.

Kucağında çocuğunu taşıyan bir anne.

Eğitim metotları

Toplum içinde yer alabilecek, yaşadığı etrafa yararlı olacak bireyler yetiştirmek için çocuğun eğitimi toplum ve aile için büyük kıymet arz etmekteydi. Eğitimin birinci amacı öğrencilere okuryazarlık ve matematikle ilgili temel bilgi ve marifetleri kazandırmaktı. Eski Mezopotamya’da okullar, “tablet evi” (Sümerce “E.DUB.BA”, Asurca “bit tuppi”) olarak isimlendirilirdi. Okulların başında “uzman” yahut “tablet meskeninin babası” olarak isimlendirilen okul müdürleri bulunurdu. Birinci eğitim binaları, öğrenmenin birinci açık merkezleri olan tapınaklara bitişikti. Sonraları eğitim tapınaklardan farklı özel binalar içinde yapılmaya başlandı. Birtakım okulların kalıntıları Ur, Nippur, Sippar ve Mari’de ortaya çıkarılmıştır. Eğitim metotları ve eğitim malzemeleri kâtipler tarafından belirlenirdi. Çok sayıda örnek içeren aritmetik, tarih, coğrafya, matematik ve edebiyat alanında eğitim gereci vardı. Temel öğrenme metodu kopya yaparak işaretlerin yazımında pratiklik kazanmaktı. Nippur’da okulun birinci gününe ilişkin bir tablette işaretlerin öğrenilmesinde tekrar tekrar tıpkı işaretin kopya edildiği görülür. Okul tableti denilen bu usul dokümanların sayısı hayli fazladır. Birinci evre olan temel eğitimin tamamlanmasından sonra söz ve cümleler tekrar tekrar kopyalanarak yazı sanatının incelikleri öğretilmeye çalışılırdı. Bu etapta öğretmen, tabletin üst kısmına bir cümle muharrir, öğrenciler de bu cümleyi tekrarlayarak kopya ederdi. Yanılgılar, öğretmen yahut “büyük kardeş” tarafından düzeltilirdi. Sıkı bir disiplin ile sürdürülen bu eğitim müddetinin devamında çok uzun metinlerin okunması, kopya edilmesi ve kat sorunlarına dayalı matematiksel süreçlerin yapılması istenebilirdi. Günümüzde gayrimeşru doğan yahut ekonomik nedenlerle terk edilen çocukların korunması, büyütülmesi, eğitilmesi toplumda toplumsal bir sorumluluk haline gelmiştir. Günümüzde bu sorumluluğu devletler üstlenmekte, yanı sıra evlat edinme sistemi de uygulanmaktadır. Eski Mezopotamya’da da çocuklar yoksulluk, kıtlık, hastalık ve savaşlar nedeniyle ortada kalmış; kimi vakit tahlil olarak evlat edinme yoluna gidilmiş, bu yolla hem çocuklar aileye kavuşmuş hem de çocuksuz aileler çocuk sahibi olmuş. Mezopotamya’da çocuksuzluk kabul edilemez bir durumdu. Daha evvel de belirtildiği üzere çocuğun olmaması halinde erkekler ikinci bir eş alabilirlerdi. Çocuk sahibi olmanın başka yolu da evlat edinmeydi. Doğduktan sonra terk edilmiş çocuğu evlat almak en kolayıydı. Büyük çocukların evlat edinilmeleri ailelerin, çocuklarının büyütme ve besleme masraflarını karşılayamadıklarında, satış yoluyla gerçekleşirdi. Köleler özgürleştirilip evlat edinilebilirlerdi. Bir adam kimsesiz yahut ailesiyle yaşayan bir çocuğu evlat edinebilirdi. Ailesi olan bir çocuğun evlat edinilmesinde ailenin isteği gerekliydi. Bir adam bir çocuğu evlat olarak aldığında onun tüm bakımını üstlenir, muhtaçlıklarını giderir, ticaret, kâtiplik yahut bir meslek öğretebilirdi. Evlat edinme sadece çocuksuz çiftler tarafından gerçekleştirilmezdi. Evlatlık alma, kişinin yaşlılığını garanti altına almasının bir yoluydu. Beşerler yaşlandıklarında onlara bakacak, onlarla ilgilenecek şahıslara gereksinim duydukları için de evlat edinebilirlerdi. Bu durum karşılıklı çıkar bağına dayanıyordu; evlatlık, evlat edindiği ailenin yaşlılık günlerinde yanında oluyor, buna karşılık o aile de çocuğu mirasına varis tayin ediyordu.

Lagaş Hükümdarı Ur-Nanse’nin karısı ve çocuklarıyla birlikte tasvir edildiği kabartma.

Miras hakkı

Ailesinin ismini ve soyunun devamını sağlayacak olan erkek çocuklar babalarının miraslarının mutlak varisiydi. Bu kanunlarda ve vasiyetnamelerde açıkça belirtilir. Fakat kızların ya da ikinci eşten olan çocukların miras hakkıyla ilgili birtakım meseleler ortaya çıkabiliyordu. Kanunlarda kız çocuklarının miras durumuna fazla değinilmemiştir lakin kimi özel durumlarda kızların mirastan hisse alabildikleri görülüyor. Bilhassa tapınakta vazifeli rahibelerin mirastan hisse alabildikleri biliniyor. Kızın rabbin bir hizmetkârı olmasının babanın inancı açısından kıymetli olduğunu söylemek pek de yanlış olmaz. Bu durum dışında kız çocuklarının mirası, ekseriyetle evlenirken babalarının verdiği çeyizleriydi. Hammurabi Kanunları 162. hususta annelerin çeyizlerinin miras olarak çocuklarına intikal ettirildiği belirtiliyor. Kanun unsurları ve kimi ferdî mukavele ile vasiyetnameler, miras sahibinin iki eşinden de çocuk sahibi olması durumunda miras paylaşımında sıkıntıların yaşanmış olduğunu kanıtlanıyor. Mezopotamya kültüründe birinci eş ve ondan olma çocuklarının haklarının ayrıcalıklı bir pozisyona yükseltilmek istendiğini gösteren kontratların varlığına karşın, Hammurabi Kanunlarının 167. hususu, eşitlik prensibinin gözetildiğini gösteriyor. Lakin burada ikinci eşin statüsünün de belirleyici olduğunu söz etmek gerekir. Örneğin ikinci eş köle statüsündeyse bu bayandan olan çocuklar, baba tarafından resmi olarak garanti altına alınmadıysa mirasta hak argüman edemiyorlardı.

Nippur’da okulun birinci gününe ilişkin bir tablette işaretlerin öğrenilmesinde tekrar tekrar tıpkı işaretin kopya edildiği görülür.

Alınıp satılabiliyordu

Kaynaklarda çocukların ne yazık ki bir meta üzere alınıp satıldığı, kiralandığı, rehin verildiği örnekler mevcuttur. Örneğin, Orta Asur Devri’nde bir kişi, alacaklarına karşılık olarak borçlunun çocuğunu rehin olarak alabilir ve köle olarak satabilirdi. Bu periyoda ilişkin dokümanlarda babaların borçlarına karşılık çocukların teminat olarak gösterildiğine, rehin olarak verildiğine ya da kiralandığına dair ispatlar bulunuyor. Bu üzere örnekler çocukların aile için büyük kıymet arz etmesine karşın, kimi durumlarda bir araç, bir menfaat ögesi olarak kullanıldıklarını gösteriyor. Fakat bu durumun keyfi olmadığını, çocuğun bu formda istismar edilmesinde, ekonomik dertlerin ve kimi özel sebeplerin tesirli olduğunu söylemek yanlış olmaz. Çocukların hayatını etkileyen meselelerin en kıymetlisi esir alınmalarıydı kesinlikle. Bilhassa savaşlarda yenilen ülke ya da kentin insanları ki, bunların içerisinde kıymetli oranda çocuklar da vardı, kazanan devletin ekonomik ve siyasi emellerine hizmet etmek üzere ülkelerinden sürülürlerdi. Herhalde bu durumun savunmasız çocukların ruhlarında açtığı yaraları düşünen olmazdı. Çocukların esir alınmasını belgeleyen görsel delillerden birinde sürgün sırasında çocuğuna su veren Kaldeli bir bayan, başkasında Elam’dan sürülenler ortasında annesinin omzunda bir çocuk yer alır.

Sürgün sırasında çocuğuna su veren Kaldeli bir bayan.

Tanrıların hizmetine sunuluyordu

Çocuk sahibi olmak toplumsal devamlılığın bir gereği olmanın yanı sıra birtakım manevi gayelere da hizmet edebiliyordu. Eski Mezopotamya toplumunda yöneticilerin ya da sıradan insanların çocuklarını rablerin hizmetine sundukları örneklere sıkça rastlanır.

Bu aksiyonun gerisindeki sebep yaradanın isteğini kazanma yahut ona karşı sorumluluğunu yerine getirme isteği olabilir. Bu uygulama görsel sanatlarda da yansımıştır. Babil Hükümdarı II. Meli-şipak, elinde bir müzik aleti tutan kızını -rahibe olarakoturan bir rabbin hizmetine sunarken tasvir edilmiştir.

Çocuk ve anne figürleri

Mezopotamya sanatına ilişkin kabartma ve pişmiş topraktan yapılmış küçük heykeller ortasında da çocuk ve aile temasını başarılı bir formda işleyen örnekler bulunuyor. En yaygın temalardan birisi, kucağında çocuğu taşıyan ya da emziren anne motifidir. Bu motif hem aile içindeki içten havayı yansıtmakta hem de doğum ve anneliğin mucizevî yanını görmemizi sağlamaktadır.

Elam’dan sürülenler ortasında annesinin omzunda bir çocuk.