Dağılan moloz değil tarih
Seray Şahinler – Kahramanmaraş’ta meydana gelen ve 11 vilayette büyük yıkıma yol açan sarsıntı tarihi mirasa da büyük ziyan verdi. Hatay ve Adıyaman başta olmak üzere birçok vilayetteki tarihi yapılar ya yıkıldı ya ağır hasar aldı… Mescitler, kiliseler, sinagoglar ziyan gördü, arkeolojik alanlarda tahribatlar yaşandı. Kültür ve Turizm Bakanlığı onarım sürecinin 1 Mart’ta başladığını duyurmuştu. Birçok zelzele gören, binlerce yıldır çok sayıda kıymetli medeniyete tanıklık eden tarihî yapıların aslına uygun olarak titizlikle restore edilmesi bekleniyor. Pekala arkeolojik alanların, tarihî yapıtların ‘ayağa kaldırma’ sürecinde nelere dikkat edilmeli? Onarımın yol haritası nasıl olmalı? STK’lar, mimar, arkeolog ve akademisyenlerle yaptığım görüşmelerde ‘belgelenme’ başlığı öne çıkıyor. Dağılan, yıkılan tek bir taşın dahi ehemmiyeti büyük. Hepsi fotoğraflanarak kayıt altına alınmalı. Yıkım, bize binaların anatomisi hakkında da bilgi veriyor, bu bilgi ise yıkılan yerlerin ayağa kalkması için ipuçları barındırıyor.
“Kalan izler takip edilmeli”
Prof. Dr. Zeynep Ahunbay, Mimar, Mimarlık Tarihçisi
Yıkılmış, dağılmış olan tüm kesimler yapıya ilişkin olduğu için yıkıntıyı çok âlâ belgelemek lazım. Adıyaman’daki Tokalaşma Sütunu düştü, onun düştüğü yer denetim altında. Kesimlerini koruyup birleştirmek mümkün. Fakat Habib-i Neccar’a baktığınızda hem içine hem dışına yıkılmış, darmadağın. Münasebetiyle yıkım hâli bizim için değerli. Birtakım yapılarda yeni onarımlar yapılmış, onlarla ilgili röleveler, onarım projeleri var. Ancak yapı ayakta olduğu vakit içini görmüyorsunuz. Yıkımlar bize binanın anatomisini gösteriyor. Hasarlar olabilir, duvarların içi boşalmış olabilir. Onları daha güzel anlayarak müdahale etme talihi ortaya çıkıyor. Mühendisi, gereç uzmanı, müdafaa mimarı ve konservatörüyle düzgün bir takım oluşturup projeye aktarmak ve projeyi ihtimamlı uygulamak gerek. Kesimleri tıpkı yerde kullanmak için yıkımı fotoğrafla ve çizimle belgelemek lazım. Dağılan şey moloz değil, özgün yapının birer kesimi. Münasebetiyle tıpkı sıraya tespit edebilirsek tıpkı duvar örgüsünü yapabilmek için kalan izleri tespit edip tıpkı sırayla uygulama yapmak gerek.”
“Önceki yanlışlar tekrarlanmamalı”
Dr. M. Sinan Genim, Mimar
Ülkemizde maalesef ‘korunması gerekli taşınmaz kültür varlıkları’ ile ilgili bürokrasi yetersizdir. Bilhassa 21.7.1983 tarih ve 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Muhafaza Kanunu’nun yürürlüğe girmesi ile bir arada yüz yıla yakın bir mühlet bu yapılara yapılacak müdahaleleri denetleyen özerk bir kuruluş olan Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu’nun ortadan kaldırılması, bu işin bürokrasiye devredilmesi giderek bahsin uzmanları tarafından yanlışsız kararlar üretilmesinin ve uygulamalar yapılmasının önündeki en büyük mani olmuştur. Tahlil üretmek yerine, kısıtlı bilgileriyle çabucak her proje ve uygulamaya evet ve hayır demek durumunda olan bürokratik yapının yetersiz yönetici takımının bu zelzelede hasar gören yapılar için olumlu ve geleceğe dönük kararlar almasının mümkün olmadığını düşünmekteyim. Bu zelzelelerde büyük oranda tahrip olan yahut hasar gören yapıların birebir gereç ve klasik teknik ile tamiri onarım prensiplerine ihanet ve memleketler arası bir ayıptır. Bu yapıların tamiratı için radikal kararlar alacak çok az sayıda insanımız bulunmakta, hususun uzmanı olan beşerler ayrımcılık ve bürokratik badireler nedeniyle bu işlere talip olmak istememekte, aslında ilgili bakanlık da onları yok saymaktadır. Elbette ne olursa olsun bu yapılar onarılacaktır, dilerim daha evvel yapılan yanlışlar tekrarlanmaz ve yeni bir zelzele bunların tekrar yıkılmalarına yahut tahrip olmalarına neden olmaz. Ülkemizin kısıtlı sermayesinin sonrası olmayan işler harcanmasına artık son vermek gerekiyor.
“Her etap belgelenmeli”
Yavuz Özkaya, Kültürel Mirası Müdafaa Derneği Başkanı
‘Kültür varlığı’, en geniş hâliyle, geçmişte/tarihte bilim, kültür, din ve hoş sanatlarla ilgili ya da toplumsal yaşama bahis olmuş, bilimsel ve kültürel açıdan özgün bedel taşıyan, yer üstü, yer altı ve su altındaki taşınır ve taşınmaz varlıklar olarak tanımlanmaktadır. Onu yapan ve yaşatan toplumların gelenek, teknoloji, üretim biçimi ve hayatlarının da aynası olan kültür varlığı, birinci yaratıldığı andaki manalarını bir bütünlük hâlinde sürdüremez; beşerler ve toplumlar üzere o da değişir, dönüşür, katmanlar oluşturur. Sarsıntıda ziyan gören taşınmaz kültür varlıkları için öteki tahribatlarda olduğu üzere yapılması gereken muhafaza temelli çalışmalar ve sistem özetle aktarılmaya çalışılmaktadır.
Uzman mimar ve inşaat mühendislerinin öncülüğünde mimarlık tarihi, sanat tarihi, arkeolog, jeolog, yapı gereç uzmanı üzere tarihî eser uzmanların iştiraki ile kriterleri baştan belirlenmiş formüllerle yerinde gözleme dayalı inceleme; tespitler ve acil süreksiz tedbirlerin belirlenmesi temeldir. Sarsıntının yapıttaki tesirinin bu basamakta anlaşılması, daha sonraki müdafaa emelli (restorasyon/rekonstrüksiyon) çalışmalarında yol gösterici olacaktır. Mevcut durumun tespiti için yerinde tutulmuş eskiz çizimler, dış/iç/detay fotoğrafları ve drone fotoğrafı/videosu ile belgeleme öncelikli olmalıdır lakin üç boyutlu belgeleme teknikleri ile belgeleme yapılabilirse daha sonraki kademelerde faydalı olacaktır. Envanter çalışmasının her evresi fotoğraflarla/çizimlerle belgelenmelidir. Daha sonra alandan ve arşivlerden elde edilen bilgiler ortak bir havuzda toplanmalı, kısa-orta ve uzun erimli planlamanın, müdafaa projeleri ve uygulamaların yapılması için karar vericiler, mülk sahipleri, muhafaza uzmanları, lokal inisiyatifler ve kullanıcılarla birlikte hareket edilmelidir. Bu süreçte en başta tahribata neden olan etmenlerin hakikat tespit edilerek gelecekte mümkün hasarları önlemeye dönük önlemlerin muhafaza disiplininin unsurları doğrultusunda proje ve uygulamalara aktarılması temeldir.
Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından oluşturulan Bilim Heyeti çalışmalara başladı. Milliyet’in duyurduğu ‘enkaz arkeolojisi’ uygulamasında vazifeli uzmanlar tarihi yapıtları titiz bir çalışma ile enkazdan çıkarıyor ve müdafaaya alıyor. – ERCAN ARSLAN Milliyet
“Somut olmayan mirasa da bakmalıyız”
Prof. Dr. Eva Şarlak, Işık Üniversitesi, Sanat, Tasarım ve Mimarlık Fakültesi Öğretim Üyesi:
Benim için bu yapıların, bu yapıtların hepsi birer kültür varlığıdır. Kültür varlıkları bizim için her vakit ön plandadır. Olağan ki zelzelede birinci anda akla gelmiyor bu varlıkları kurtarmak. Lakin bizler, mimar, restoratör, arkeolog ve sanat tarihçileri, ayrıyeten STK’lar bu ehemmiyetin şuurundayız. Klasik sistemin nasıl korunacağı ve nasıl yapılanacağı bu süreçte çok değerli. Çok boyutlu çok disiplini bir süreç. Gereçler, benim üzerinde çok durduğum ritüel nesneler, cami, kilise ve havralarda var olan küçük varlıkların, nesnelerin de ele alınması gerek. Ayrıyeten somut olmayan mirasa da bakmak zorundayız.
“Periyodik tatbikatlar yapılmalı”
Saadet Güner, KUMİD (Kültürel Mirasın Dostları Derneği) Başkanı
Toplumlarda genel olarak şöyle bir yanlış kanı oluşmuştur: “Afette birçok insan hayatını kaybetmiş ve yaralanmışken, büyük ekonomik kayıplar verilmişken kültür varlıklarını konuşmanın sırası mı? İstanbul’da yerleşik ve afetlerde kültür varlıklarının korunmasına odaklanmış çalışmalar yürüten bir sivil toplum kuruluşu olarak Kültürel Mirasın Dostları Derneği’ne (KUMİD) bu yanlış kanı; çalışmaları sırasında toplumun farklı aktörleri tarafından sıklıkla aktarılmaktadır.
Kültür varlıklarının arama-kurtarma-tahliye basamağında plansız, çabukla ve uygun olmayan yetersiz gereç ve donanımla atılacak her adım kıymetli insanlık mirasını geri dönülemez bir biçimde yok edebilir yahut onları hırsızlık, yağma, yangın, su basması vb. yeni ikincil tehlikelere maruz bırakabilir. Bu tehlikeleri azaltmak en azından katlanılabilir düzeye indirmek için ulusal maddelerimizin yanı sıra birçok milletlerarası kuruluşların yayınladığı direktifleri, uygulama rehberlerini dikkate alarak Kültür ve Turizm Bakanlığı’mızla ahenk içinde Afet İdare Sistemi’nin dört temel evresi için kâfi donanıma sahip grup oluşturulmalı, bu takımlara eğitim verilmeli ve periyodik tatbikatlar yapılmalıdır. Bu sürece kültür varlıklarının arama-kurtarma-tahliye basamağında misyon alması planlanan ekiplerin katılımı sağlanmalıdır. Bir müzenin elektrik, su tesisatının periyodik olarak gözden geçirilerek gerekli tamiratın yapılması, kırılacak hassas yapıtların sabitlenmesi, fay sınırının yakınına yahut dere yatağına yeni müze inşaatının yapılmaması hiç kuşkusuz afetlerde kültür varlıklarının ziyan görmesini önleyecektir.
14 asırlık Habib-i Neccar Camii depremde en ağır hasarı aldı.
Adıyaman’daki 10 metrelik Tokalaşma Sütunu modüllere ayrıldı.
Samandağ’daki 113 yıllık Meryem Ana Ermeni Kilisesi 6 Şubat’taki sarsıntılarda kısmen ziyan görse de ibadete açıktı. Ancak 20 Şubat’taki Hatay merkezli sarsıntıda yıkıma uğradı. Kilise ibadete kapatıldı.
659 yıllık Türk Ortodoks Kilisesi de depreme dayanamadı.
Somut kültürel mirası yine ayağa kaldırmak için hummalı bir çalışma yürütülüyor.
“Kilisede önemli bir yığılma var”
Fadi Hurigil, Antakya Ortodoks Vakfı Lideri:
Tarihi kıymetleri ayağa kaldırmamız, yaşatmamız gerekiyor lakin en kıymetli şey evvel insanı yaşatabilmemiz. Şayet insan yok ise oradaki tarihi bedelin ayağa kalkmasının hiçbir pahası yok. Antakya’da şu an cemaatimizden hiç kimse yok. Hatay’ın üçte biri esasen kent dışında. Yaşanabilir bir kent olmaktan çıkmış burası. Elektrik ve su ne vakit gelecek onu da bilmiyoruz. Kültür ve Turizm Bakanlığı ile toplantımız umut vericiydi. Bize mart ayında çalışmaya başlanacağı söylendi. Şu anda enkaz var, kilisemizde önemli bir yığılma var. Eski taşlar olduğu üzere çöktü, müştemilatlar çöktü, işyerlerimiz büsbütün çöktü. Altında bir sürü tarihi bedelimiz, ikonamız var. Çıkarabildiklerimi çıkardım, elimle Müzeler Müdürlüğü’ne teslim ettim. Çalınma olaylarına karşı envanter aldırdım.