Hayatın, ışığın ve İstanbul’un ressamı: Fausto Zonaro

Hasan Mert Kaya – 19. Yüzyıl doğunun egzotik, gizemli ve mistik dünyasını keşfetme tutkusuyla batılı gezgin, mimar ve ressamların Osmanlı coğrafyasına akın ettikleri bir devir oldu. Sanatta oryantalizm akımının tesiriyle İtalya’dan İstanbul’a gelen ressamlardan biri de Fausto Zonaro’ydu. İstanbul’u bahis edinen güçlü yapıtlarıyla kısa vakitte tanınıp Saray Ressamı; “Ressam-ı Hazret-i Şehriyâri” olan Zonaro epeyce üretken bir ressamdı. 

Mahalle mahalle, semt semt… 

Fausto Zonaro tam bir İstanbul sevdalısıydı. Oryantalist bir merak hissinin peşinde 1891 yılında geldiği İstanbul’da yaptığı birinci tablolarını Yüksekkaldırım Caddesi’ndeki Zellich Kitapevi’nin vitrininde teşhire sundu. Roma, Bizans ve kudretli Osmanlı sultanlarının taht kentini gezmek ve kenti tanımak onun için tam bir tutkuydu. “Arzuhalciler”, “Muhallebici”, “Açık Havada Berberler”, “Kayığa Binerken” ve “Selami Ali Haziresi” üzere süratle tanınıp ünlenen eserler, onun bu müşahede dolu kent seyahatlerinin birer sonucuydu. 

Saray ressamlığına giden yol 

Zonaro’nun yapıtlarını sergilediği Zellich Kitapevi’nin sahibi Andre Zellich, kentteki üst seviye yabancılarla ve diplomatlarla güçlü temasları olan biriydi. Onun bu münasebetleri Zonaro’nun çok işine yaradı ve yapıtları kısa müddette bu seçkin zümre ortasında tanınıp satın alınmaya başladı. Maddi durumu giderek güzelleşti ve Pera’daki küçük, mütevazı konutundan Taksim civarındaki geniş ve lüks bir konuta taşındı. Devrin Rusya Büyükelçisi Alexander Nelidov ve eşi Zonaro’ya büyükelçilik binasında bir salon tahsis edip, kentteki diplomat ve eşlerine fotoğraf dersleri vermesini sağladılar. Zonaro burada verdiği fotoğraf dersleri esnasında etrafını daha da genişletti ve güzelden uyguna tanınmaya, İstanbul’daki çabucak her üst seviye davete katılmaya, arka arda tablo siparişleri almaya başladı. Büyük Britanya Büyükelçisi Baron Philip Currie, Zonaro’yu Kraliçe Victoria kutlamasına davet ettiğinde “Büyüleyici çalışmalarınıza çok gereksinimimiz var” diyerek övdü ve akabinde ortalarında Piyalepaşa Camii ile İngiliz Sefiri’nin Kızı Tahtırevanla Taşınırken isimli tabloları sipariş etti. Ek olarak atölyesine de giderek 12 tablosunu satın aldı.

Doğru vakit, yanlışsız adım 

Artık kadim dostu olan Rus Büyükelçi Nelidov ve İtalyan Büyükelçi Panza, 1896 yılında, Zonaro’yu Sultan II. Abdülhamid ile tanıştırdı. Mevcut saray ressamı Luigi Acquarone birkaç ay evvel ölmüştü ve Zonaro’nun tıpkı yıl tamamladığı “Ertuğrul Alayı’nın Galata Köprüsü’nden Geçişi” isimli tablosu sultanın çok beğenisini kazanabilirdi. Nitekim de gerçek bir zamanlamaydı ve yapıtı sultanın çok güzeline gitmişti. 

Akaretler, 50 Numara 

Fausto Zonaro’nun üretken, çalışkan yapısı ve yüksek beğeni toplayan yapıtları beraberinde özel bir ödül daha getirdi ve Sultan II. Abdülhamid tarafından kendisine 1898 yılında Beşiktaş Akaretler Sıraevleri’nde 50 numaralı konak tüm masrafları devlet tarafından karşılanmak üzere tahsis edildi. Zonaro çalışmalarını artık bu konakta sürdürüyor ve stantlar açıyordu. Konağın çok ünlü ziyaretçileri oluyordu; Enver Paşa, Winston Churchill, Osman Hamdi Beyefendi, ileride son halife olacak ve kendisi de ressam olan Şehzade Abdülmecid Efendi, Marshall Von Bieberstein, Monsignor Bonetti, Reşit Saffet Atabinen, Adolphe Thalasso ve Camile Flammarion bu isimlerden bazılarıydı.

Fethin ressamı

Zonaro 1905 yılında saraydan gelen bir taleple hummalı bir çalışmaya girişti. Sultan, ressamdan, Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u kuşatması ve fethi ile ilgili tablolar yapmasını istemişti. Üstelik bu tablolar ortasında alegorik eserler olması da arzulanıyordu. Sultanın talebini ressama ulaştıran Hikmet Paşa, Zonaro’ya fetih tabloları çalışmasında yardımcı olması hedefiyle askeri müzede mevcut olan gravürleri görmesini sağladı. Yapıtları sultan tarafından yeniden çok beğenilen Zonaro’nun aylık 35 altın lira olan maaşına 5 altın lira daha artış yapıldı.

Zonaro sarayda

Tabloları Sultan II. Abdülhamid tarafından çok beğenilen Zonaro, saray ressamı olarak atandı ve çabucak kendisine birden fazla da şahsen sultan tarafından olmak üzere birçok fotoğraf siparişi verildi. Yıldız Sarayı isimli tablosu 2. Derece Mecidi Nişanı ile ödüllendirildi.

1897 Türk-Yunan Savaşı ile ilgili bir tablo siparişi ise en dikkat çekenlerden biri oldu. Zonaro tabloyu cepheye giderek yapmak istedi, ama Sultan II. Abdülhamid buna müsaade vermedi. Tahlil Dolmabahçe Sarayı’nın bahçesinde askerlerin hamle anı canlandırmaları yapmaları ile bulundu ve Zonaro burada tamamladığı eskizleri ile Atak isimli tablosunu bitirdi. Bu eser sultan tarafından çok büyük bir beğeni ile karşılandı ve bu kez 4. Derece Nişan-ı Osmani ile ödüllendirildi Zonaro.

Persona non grata

Zonaro’nun Akaretler’deki konutuna sık gelen isimlerden birisi de İttihad ve Terakki’nin başkan takımından Enver Paşa’ydı. Zonaro Enver Paşa’nın portresini yapmıştı ve ortalarında bir dostluk oluşmuştu. 31 Nisan 1909 günü Enver Paşa Zonaro’yu tekrar ziyaret eder ve Sultan Abdülhamid’in birkaç gün evvel tahttan indirilip tutuklandığını ve Selanik’e sürgüne gönderildiğini bildirir. Kurulan yeni hükümet Sultan II. Abdülhamid ile temaslı olan her şeyi red ve iptal eder. Saraydan gönderilen bir mektupla Zonaro’ya vazifesinden azledildiği, artık saray ressamı olmadığı, meskenin geçmiş altı aylık kirası ile birlikte artık her ay sistemli kirasını ödemesi gerektiği bildirilir. Kendisine yapılan bu küçük düşürücü muameleleri kabullenemeyen Zonaro artık İstanbul’da istenmeyen adam / persona non grata olduğunu anlar. İtalya’ya dönüş vakti gelmiştir. 20 Mart 1910 tarihinde, yağmurlu bir günde çok sevdiği eşi Elisa ve çocuklarıyla birlikte Sirkeci’den Simplon-Orient Express’e binerek İstanbul’dan ayrılır. İtalya’da 1854 yılında Padua’nın Masi kasabasında doğan Fausto Zonaro, Sultan II. Abdülhamid’in portresini yapan tek ressamdı. Gerisinde binden fazla İstanbul bahisli eser bırakan ressam 19 Temmuz 1929’da İtalya’da öldü.

Dünya çapında bir Zonaro uzmanı

Erol Makzume “Fausto Zonaro hayatın ve ışığın ressamıydı. Tuvalleri, denizin mavisine yansıyan mükemmel gökyüzü, harikulâde bir algıyla gösterilen gelenek ve görgü kuralları ile oryantal görüntülerin coşkusunu ve sıcaklığını canlı bir formda tasvir ediyor. Kendine mahsus bir üslupla fotoğraflar yaptı. Ne kimseyi taklit etti ne de takip etti. Herkes onu oryantalist olarak tanıyordu ancak etiketlerle pek ilgilenmiyordu. En hoş yapıtları İstanbul’daki hayat sevgisinden ilham almıştır.”
Oryantalist ressamların yapıtları ve bilhassa Fausto Zonaro tabloları alanında en büyük otorite Erol Makzume. Tüm dünyada sanat müzelerinin ve önemli müzayede kuruluşlarının Zonaro ile ilgili yapıtlarda danıştığı ve onayını talep ettiği Erol Makzume; Zonaro ve öteki oryantalist ressamların tablolarından oluşan harika bir koleksiyonun da sahibi. Yüklü olarak İtalya’da hayatını sürdüren Makzume’nin Zonaro ailesi ile de yakın dostluğu bulunuyor.

Bu yazıyı hazırlarken çok yararlandığım erolmakzume.com adresinden kendisinin hem Zonaro hem de başka sanat makalelerini incelemenizi tavsiye ederim.

Ressamın sarayda en zorlandığı çalışmalardan biri ise 4-5 yaşlarındaki Şehzade Abdürrahim Efendi’nin portresi oldu. Epey yaramaz ve haşarı bir çocuk olan şehzade daima hareket ediyor, poz vermekten sıkılıp kaçıyordu. Lakin eser tamamlanınca sarayda hayli beğenildi.