İnsanı insan yapan nedir?

Evrim Altuğ – Metis Yayınları’nın Emine Bora ve Semih Sökmen imzasıyla hazırladığı Sanatlar ve İnsan/Sinema dizisinin yeni halkası, muharrir, akademisyen, araştırmacı Fidan Terzioğlu’ndan geldi. Kendi sözleriyle, “Birbiriyle ilgisiz üzere görünen alanların ilişkiselliğini keşfetmeyi iş edinen” Terzioğlu, “Hayat Roman” (2001), “Her Şeyi Gören Gözler” (2002), “Hazdan Kaçan Kadınlar” (2006) üzere romanlarıyla da tanınıyor.

Terzioğlu’nun okura “İnsanı İnsan Yapan Nedir?” sorusunu sorduğu son çalışması “Yapay Zekâ Sinemalarına Tasavvuf Gözüyle Bakmak” niyeti ve alt başlığı taşıyor. Terzioğlu, kapağında Disney’in hem çocukları hem yetişkinleri tatmin eden felsefi ve eleştirel animasyon üretimi “Wall-E”yi konuk ettiği kitabında, yapıtla tıpkı sorunun peşinde, “Sinema tarihinde derin iz bırakmış yedi değerli yapay zekâ sinemasına tasavvufun gözüyle bakarak bizi bir seyahate çağırıyor: Bilmediğimiz, arzuladığımız, istemediğimiz ötekilikleri görebilmek, izleyebilmek ve dönüştürebilmek için.”

Yazarla, “2001: “A Space Odyssey” (1968), “Blade Runner” (1982), “The Matrix” (1999), “A.I.-Artifical Intelligence” (2001), “Wall-E” (2008), “Her” (2013) ve “Ex Machina” (2014) sinemalarını irdelediği kitabı ile çağrışımlarını kayıt altına almak istedik. 

Kitaba başlarken okuru “Bu kitabın her etabında, ‘öteki’yle kurulan bağları incelerken bu kanıların ışığında ilerliyoruz. Bu araştırmada, ötekiliğin bilinmeyen, arzulanan ve istenmeyen istikametlerine bakıyoruz zira ötekilik, her durumda bu üç boyutu içerir” diyerek tembihliyorsunuz.  Bu bilgilendirmeden hareketle, dünyanın NFT’ler, dijital âlem başlıkları ve Bitcoin’lerle, yapay zekâ algoritmaları ile bağımlı kılındığı günümüzde, hepimizi ötekileştiren sistem, bizleri nasıl üretiyor yahut sömürüyor olabilir?

Kitabın yola çıkış sorusu, dünyayı bu halde algılamanın bize giydirdiği zihniyetle bağlı. Kendimizi nasıl işlediğini kavrayamadığımız sistemlere bağımlı olan ve ötekileştirilmiş bir kişi olarak görmeye nasıl razı olduk? Bu türlü bir bakış açısına mahkûm olmamamız gerekir. Kendimizi ve bizi çevreleyen dünyayı öteki cümlelerle tanım etmenin, öbür tekniklerle kavramanın yolları olmalı. Beni kendisine bağımlı kıldığını düşündüğüm, beni edilgin kıldığına inandığım bir dünya tasviri bana çok fazla hareket alanı bırakmaz. Düşünme ve hareket etme imkânlarımı kökünden imha eder. O yüzden de bu zihniyeti zıt yüz edip enine uzunluğuna sorgulamanın yollarını bulalım derim, daima birlikte.

Kitabınızda tespit ettiğiniz üzere bilim-kurgu edebiyatının yüklü tarihi, ‘distopik’ anlatılarla heyeti. Bunlara dair Mary Shelley, H.G. Wells, George Orwell, Aldoux Huxley, Kurt Vonnegut, Philip K. Dick, J. G. Ballard, Margaret Atwood üzere örnekleri sıralıyorsunuz. Pekala, günümüz ‘görünmez’ bilim-kurgu örnekleri için referanslarınız nedir? Süratle dönüşen ve dönüştürülen, yazık ki ekolojik bağlamda tükenen dünyada ‘bu da hiç olur mu’ dediğiniz yarı bilim, yarı kurgu ütopya yahut distopyalar için bize neler söylersiniz?

Günlük lisanda birbirimize dünyayı tasvir etmek için kurduğumuz anlatılar, biz onların gerçeği yansıttıklarına ne kadar inanırsak inanalım, birer bilim kurgu anlatısı bir bakıma. Bunda çok yadırganacak bir şey yok. Bildiklerimize dayanarak, bilmediğimiz çok geniş alanları kapsayan varsayımlar yapıyoruz, genellemelere varıyoruz. Düşünme ve hayâl etme yetilerimiz bu türlü işliyor. Galiba sorun, düşünme ve hayal etme alışkanlıklarımızla alakalı. “Felaketi gördüm, işte böyle” demenin yaşattığı çok kudretli, anlık bir haz tecrübesi var. Onu sorgulamak lazım. Kendi aklımdan geçenler de dahil “bu bu türlü, şu şöyle” diye kestirip atan, kalın çizgili tasvirler karşısında irkiliyorum. İrkilmekten de şikâyetçi değilim. Bunlara kapılıp gitmeyi hiç istemem. “Gerçekten mi? Emin misin? Öteki ihtimaller de olabilir mi?” diye sormak isterim.

Bu kitap bana “E.T.”, “THX 1138” ve “The Truman Show” üzere öbür ‘kült’ sinemaları de sorgulattı. Tahminen onlar için de bir-iki söz söylersiniz.

Kitabın önerdiği biraz farklı bir bakış açısı, biraz farklı bir kavrayış usulü var. O yolu tutarak ilerleyince, kelamını ettiğiniz kült sinemalar de, paha verdiğiniz diğer her türlü kıssa de farklı kıssalara dönüşebilir. Evvelce beri sevdiğiniz öykü yeni bir mana kazanabilir ya da hiç ısınamadığınız, uzak durduğunuz öykü güçlü bir tecrübe hâline gelir. Hayatımızın tümünü kıssalar üzerinden yaşadığımızı, öykülerle mana kurduğumuzu düşününce, araştırma alanımız sinemalarla sonlu kalmıyor. Merak ettiğimiz, cazibesine kapıldığımız, yaklaştığımız her şey, bakışımızdaki en küçük dönüşümle yeni manalar kazanabiliyor.

“İnsan zekâsının daha farklı boyutları olmalı”

Kitapta yapay zekâ sinema ve TV dizilerindeki patlamaya, bu alandaki kült sinemalarla gönderme yapıyorsunuz. Size nazaran bu ‘üretkenlik’ neyin habercisi olabilir?

Kendimizi insan olarak tanım ederken ne dediğimizi daha düzgün anlamaya gereksinimimiz var sanırım. Ne olduğumuzu anlayabilmek için ne olmadığımıza dair kıssalar kuruyoruz. İnsan olmayan lakin insan üzere görünen ve insan üzere konuşup davranan şahıslar kurgulamak, bu bireylerle alaka kurarak kendimizi tanımak çok zevkli ve varlıklı bir deneyim. Bu da aslında binlerce yıldır yaptığımız bir şey.

Şimdi bu öykülere yapay zekâ figürlerinin atak etmesi, dijital ortamdaki algoritmik niyete fazlaca kapılmamızla ilgili olabilir. Fizikî ilgilerin çok boyutlu alanından çekilip algoritmaların ikili terslikler üzerinden işleyen düzeneğine gömülüyoruz. Bu düzenekte insan zekâsının yapay zekâ karşısında çok zayıf kaldığı vehmine kapılmak mümkün. Lakin insan zekâsının daha farklı boyutları, farklı imkânları olmalı. Merak ediyoruz. Sinemalar de bu merakımızın birer tabiri.