Nedir bu ‘sanat sineması’ dedikleri?

MÜJDE IŞIL – Yeşilçamı çoğunlukla klasik tarafıyla anarız. Bugün de hâlâ zevkle izlediğimiz, çabucak hemen her yaşın ezbere bildiği güldürülerle, melodramlarla, tarihî kahramanlı filmleriyle… Halbuki o klasik Yeşilçam devrinde sayıları fazla olmasa da özgün öykülerin, farklı stillerin peşinde olan sinemacılar vardı. Metin Erksan ve Feyzi Tuna, onlar ortasında tahminen de en çok bilinenler. 1990’larda Yeşilçam geleneğinin ortadan kalmasıyla ‘yeni nesil’ sinemacılarla tanıştık. O sinemacılar ki bugünün ustaları, ülkemizin dünya çapında tanınan ‘auteur’leri oldu. Nuri Bilge Ceylan, Derviş Zaim, Zeki Demirkubuz, Yeşim Ustaoğlu, Reha Fazilet gibi…

Sinema müellifi Barış Saydam kaleme aldığı, Doruk Yayınları’ndan çıkan “Türkiye’de Sanat Sineması”nda ticari sinemanın ya da ana akımın karşı yakasında kalan sanat sinemasının dünyada ve Türkiye’de nasıl başlayıp geliştiğini irdeleyen kapsamlı bir incelemeye imza atmış. Kitabın birinci kısmında dünyada sanat sinemasını hazırlayan şartlar özetleniyor. Bilhassa 2. Dünya Savaşı bitiminden sonra memleketler arası sinema şenliklerinin yaygınlaşması, sanat sinemalarını görünür kılıyor. 19. YY’ın sonu ve 20. YY’ın başında kentte yaşamanın yaygınlaşması ise sanat sinemasının özünü oluşturuyor. Zira büyük kentin karmaşasında ve kapitalist nizamında birey herkese ve kendine yabancılaşmaya başlıyor; varoluşsal sancılarla baş başa kalıyor.

En çok takviye alanlar

Kitabın ikinci kısmı Türkiye’de sanat sinemasının oluşum ve gelişim sürecini anlatıyor. Birinci örnekler için 1960’lara gelmemiz, klasik Yeşilçam kendi efsanesini oluştururken klâsik çizginin dışına çıkan Metin Erksan, Feyzi Tuna üzere az sayıdaki direktörün kamera gerisine geçip “Sevmek Zamanı” ve “Aşka Susayanlar” üzere sinemaları çekmeleri gerekiyor. ‘80’ler ise darbe iklimiyle birlikte karmakarışık bir periyodu beraberinde getiriyor. Televizyonun ve görüntünün rekabeti altında giderek düşüyor sinema seyircisi sayısı. O kadar ki “Ben yerli sinema izlemem” deme modası hâkim toplumda. Bütün bunların sonucunda ‘90’lar ve şimdinin usta sinemacılarının birinci çalışmalarına şahit olduğumuz devir geliyor. Bildiğimiz mânâda sanat sinemamız böylelikle başlamış oluyor.

Kitabın en değişik kısmı, sanat sinemamızın şimdiki durumuna ayrılan kısım. Sanat sineması özgün fikirlerle ve ticari lisandan uzak durarak ilerlese de bu sinemaların çekilebilmesi için sonuçta bütçe gerekiyor. Bu bağımsız imaller iki ana kaynaktan dayanak buluyor. Birincisi Kültür ve Turizm Bakanlığı, oburu de başta Eurimages olmak üzere memleketler arası fonlar. 2010-2020 ortasında Kültür ve Turizm Bakanlığı’ndan en çok takviye alan üretimler Nuri Bilge Ceylan’ın “Ahlat Ağacı” (2.000.000 TL), Özhan Eren’in Çanakkale Savaşı’na odaklanan sineması “Son Mektup” (1.750.000 TL), Semih Kaplanoğlu’nun “Buğday’ı (1.750.000 TL) ve “Bağlılık Aslı”sı (1.200.000 TL). Türkiye’nin 1990’dan beri üye olduğu Eurimages’dan en yüksek takviyesi alan üretimler ise Semih Kaplanoğlu’nun “Buğday”ı (470 bin avro), Nuri Bilge Ceylan’ın “Kış Uykusu” ve “Ahlat Ağacı” (450’şer bin avro).

Birbirlerine benziyorlar

Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Eurimages’dan dayanak alan yerli üretimler milletlerarası şenliklerde büyük mükafatlar kazanıyor. Semih Kaplanoğlu “Bal” ile Altın Ayı, Nuri Bilge Ceylan “Kış Uykusu” ile Altın Palmiye kazanıyor örneğin. Kitabın dikkati çektiği değerli bir husus da bu takviyelerin üretimleri tematik olarak birbirine benzeri hâle getirmesi. Avrupa sanat sinemasında öne çıkan temalar yani yabancılaşma, iletişimsizlik, etnik kimlikler, yoksulluk, politik sıkıntılar bizde de önplana çıkıyor. Taşrada yaşama/taşradan çıkma/taşraya dönme ise bilhassa son periyotta baskın ve ortak tema olarak tartısını koruyor. Bu durum kadrajlarıyla, karakterleriyle, öyküleriyle “sanat sinemaları birbirine benzemeye başladı” tenkitlerini cisimleştiriyor bir bakıma. Münasebetiyle maddi takviyeler sanat sinemasını kurumsallaştırırken bir noktadan sonra tekrara dönüştürebiliyor. Majör şenliklerden itibarlı ödül kazanan sinemaların anlatıları, yeni sanat sinemalarını de etkiliyor ve emsal imaller çıkıyor ortaya. Hala birçok genç sinemacının Nuri Bilge Ceylan sinemalarına öykünmesi gibi…