Türk liraları Yunan sularına nasıl gömüldü? Batışıyla Ankara’yı şoke eden gemi

Derleyen: Oğuzcan Atış / Milliyet.com.tr – Para basmak tarihin her periyodunda başkanların ve devletlerin otoritesini ilan etmek ve yaymak için kullandığı araçlardan birisi oldu. Tarihin çeşitli devirlerinde farklı madenler kullanılarak yapılan para, altın, gümüş üzere madenlerin maliyetli olması ve taşınmasının daha kolay olması sebebiyle kağıt olarak basılmaya başladı. Türkiye’de ise birinci kâğıt paranın basılması 1840 yılında gerçekleşti. Sultan Abdülmecid devrinde basılan ve ‘Kaime-i nakdiye-i mutebereler’ yani bilinen ismiyle kaimeler oldu. Kaimeler, bilhassa kamu harcamalarının finanse edilmesi için tedavüle sokulmuş günümüzdeki bilinen banknotlara benzemeyen ve nakit yerine geçen paralardı.

Kullanılmaya başladığı birinci periyotta el personelliği ile yapılan kaimeler hedeflendiği kadar yaygınlaşamamıştı. Ayrıyeten paranın el personelliği ile yapılması sebebiyle düzmece muadilleri ortaya çıkmış ve bu durum tedavüle sokulan birinci kaimelerin piyasadan toplatılmasına karar verildi. Kaimeler 1842 yılından itibaren tekrar düzenlendi ve matbaada basılmaya başlandı. Vakit içinde pahasını kaybeden kaimeler 1862 yılında tedavülden kaldırıldı. 1856 yılında İngiliz sermayesi ile kurulan Bank-ı Osmani’nin 1863 yılında kendini feshetmesinin akabinde, Osmanlı Devleti kağıt para ihracı imtiyazını basılan paranın 3’te 1’i Osmanlı kasasında olması koşuluyla İngiliz ve Fransız iştiraki ile kurulan Bank-ı Osman-i Şahane’ye verdi ve Türk topraklarında günümüzde kullanılan kağıt paraya benzeri birinci para 1863 yılında basıldı. Osmanlı’da para basımı Cumhuriyet’in ilanına kadar çeşitli değişiklikler yapılarak devam etti.

YENİ DEVLET YENİ PARA

Cumhuriyetin ilan edilmesinin akabinde çiçeği burnunda Türkiye Cumhuriyeti, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin 30 Aralık 1925 tarihinde 701 Sayılı kanunda yapılacak değişiklileri kabul etmesinin akabinde yeni banknotların basılmasına karar verildi. Yaklaşık 9 ay süren çalışmaların akabinde 1, 5, 10, 50, 100, 500 ve bin liralık birinci banknotlar ortaya çıktı. Genç cumhuriyetin şimdi kendi merkez bankası olmaması ve sahteciliğe karşı daha inançlı olacağı için tasarlanan paraları basması için Birleşik Krallık’ta bulunan Thomas de la Rue matbaası ile anlaşıldı. 1 Kasım 1928’de yapılan harf ihtilalinin akabinde yenilenen Türk lirası, tıpkı şirkete ilişkin matbaalarda basılmaya devam etti.

9 farklı kıymette olan ve Latin alfabesi ile hazırlanmış yeni banknotların bir kısmı Almanya’da bir kısmı da İngiltere’de basılmaya devam etti. Bu sırada Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası da kurulmuş ve Türkiye’de para basma çalışmaları yapılmaya başlanmıştı. İkinci Emisyon Kümesi içinde hem Atatürk hem de İnönü portreli banknotlar bulunuyordu. Lakin bunların bir kısmı hiçbir vakit tedavüle verilmedi. Zira tam da bu periyotta dünya büyük bir arbedenin içindeydi ve bu hengamede hiçbir şey ayırt edilmeden gaye alınıyordu. Maksat alınanlardan birisi de Yunanistan’ın Pire Limanı’ndaki Yorkshire gemisiydi.

BATAN GEMİNİN PARALARI

Alman orduları 1 Eylül 1939’da Polonya hududunu geçerek işgale başladığında uzun müddettir artan tansiyon yerini savaşa bırakmış, daha evvel Avusturya’nın ilhakı ve Çekoslovakya’nın işgaline ses çıkarmayan İngiltere ve Fransa Almanya’ya savaş ilan etmişti. Tüm savaşları bitireceği argüman edilen Birinci Dünya Savaşı’nın üzerinden yaklaşık 20 yıl geçmiş, kan ve göz yaşı evvel Avrupa’ya sonra Dünyanın geri kalanına yayılmıştı. Türkiye ise bu atmosferde kendini savaştan olabildiğince uzak tutmaya çalışıyor, çok ince bir ip üzerinde yürüyerek tarafsızlık siyasetini muhafazaya çalışıyordu. Bununla birlikte her türlü duruma hazırlık yapan yöneticiler para arzının arttırılması gerektiğine karar verdi ve Thomas de la Rue matbaasında yeni paralar basılmaya başlandı. Bu matbaanın tercih edilmesindeki sebep, para kalıplarının matbaanın elinde hazır olduğu fikriydi. Lakin ilerleyen süreçte yaşanacaklar beklenenden çok farklı olacaktı.

Takvimler 1941 yılını gösterdiğinde İngiltere’den ayrılan ve yaklaşık 2 haftalık seyahatin akabinde Yunanistan’a ulaşan Yorkshire gemisi, hazırlıklarını tamamlayarak yolcuğunun son durağına yanlışsız yol çıkmaya hazırlanıyordu. İsmet İnönü’nün portresi bulunan 50 kuruşluk ve 100 Türk liralık banknotları taşıyan gemi, İstanbul’a yanaşarak seyahatini tamamlamayı hedefliyordu. En azından Alman savaş uçakları gelene kadar planlanan buydu.

Pire Limanı Alman Hava Kuvvetleri’nin saldırısına uğradığında limanda bulunan gemilerden birisi de Yorkshire’dı. Bombaların maksadı olan gemi battığında liman etrafında yaşayan halk neye uğradığını şaşırmıştı. Deniz yüzeyi 50 kuruşluk ve 100 liralık Türk Lirası ile kaplanmış ve liman halkı yağmaya başlamıştı. Pire Limanı etrafında yaşayan birçok Yunan vatandaşı dakikalar içinde Türk lirası milyoneri olmuştu. Tam da bu sırada Londra’da bulunan Thomas de la Rue matbaası da vurulmuş ve burada gönderilmeye hazır Türk liraları da büyük ölçüde imha olmuştu. Şok edici haberler Ankara’ya ulaştığında başşehir neye uğradığını şaşıracaktı. Kısa müddetli şok geçiren Ankara’da olay öğrenildikten sonra Bakanlar Şurası acil olarak toplandı ve bombardımana kurban giden paraların tedavüle sokulmamasına karar verildi. Batıktan çıkarılıp Yunan makamların eline geçebilen paralar Türk hükümetine teslim edildi ve kullanıma sokulmayan paralar imha edildi.

Zaman içinde Türk lirasının yurt dışında basılması kademeli olarak azalarak devam etti. 1979 yılından itibaren sirkülasyona verilmeye başlanan Yedinci Emisyon Kümesi banknotların tamamı Türkiye’de basıldı. Bu tarihten itibaren TL yalnızca Türkiye hudutları içinde bulunan matbaalarda Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası yönetiminde basıldı ve tedavüle sokuldu.