Tütün kâğıdındaki rengârenk dünya
Hasan Mert Kaya – Tütün kullanımının yol açtığı ziyanlar günümüzde devlet kurumları tarafından gerçekleştirilen yasal düzenlemelerle eser üzerinde ürkütücü görsellerle belirtiliyor, sıhhat tertipleri tarafından tiryakiler daima uyarılıyor. 21. yüzyıl başlarında gelişerek bugüne gelen bu farkındalık kolay oluşmadı. 20. yüzyılın birinci üç çeyreği bilhassa Amerika’da tütün kullanımı dayanılmaz kampanyalarla özendirildi. Sinemalarda en karizmatik rollerdeki oyuncuların en can alıcı sahnelerine daima o iki parmak ortasından yükselen duman eşlik etti. Eski vakitlerde tütün uzun çubuklarla tüttürülerek içilirdi. Bakım ve paklık gerektiriyordu.
İnce sigara kâğıdı
Öte yandan çubuğun taşınması, doldurulup yakılması bir meşgaleydi. Hasebiyle tütünün ticarileşmesinin ve yaygın kullanımının önünde önemli bir engeldi çubuk. İşte bu ve gibisi durumlar ticari akıl sayesinde “aşıldı” ve 19. yüzyıl başlarında incecik sigara kâğıtları piyasaya sürüldü. Yeni bir iş alanı doğmuştu. Bu iş alanı da her alanda olduğu üzere beraberinde rekabeti getirdi. İpeksi, ardı görünecek kadar ince bir tül üzere olan tütün sarma kâğıtları, onları bir ortada tutan daha kalın kâğıttan bir paketin içinde satışa sunuldu, adeta minyatür bir defter üzere.
Tütün kâğıtlarını albenili kılacak, bir diğer deyişle, rekabeti yaşatacak mecra da işte bu kalın kâğıt kapaklardı. Süratle markalaşmalar yaşandı. Tütün kâğıtlarının ortaya çıktığı vaktin ruhu, Eric Hobsbawm’ın iki sözlük o süper tabiriyle, “Aşırılıklar Çağı / Age of Extremes” idi. 19. yüzyıl sonları ve 20. yüzyıl başları artan ulus devlet, yükselen milliyetçilik akımları, çıkan savaşlar ve yaşanan çabaların tamamı bu minik tütün defterlerinin konusu oldu.
Tasarım yarışı
Ürünü cazip kılmak için ışıl ışıl, rengârenk, bol fotoğraflı ve gösterişli kapak dizaynları yapıldı. Sarma kağıtları, tütün kullanımının çok yaygın olduğu Avrupa ve Osmanlı pazarlarına da süratle ulaştı. Üzerindeki görsel zenginliğin en çeşitli ve en yaygın olduğu örnekler de Osmanlı pazarı için sarma kâğıdı üreten ticari firmaların eserlerinde ortaya çıktı. Nedeni ise dağılan, kuşatılan Osmanlının içte ve dışarıda yaşadığı askeri ve siyasi çalkantılardı. Firmalar için bu bir fırsattı; yaşanan her olayı mevzu edinen dizaynlarıyla yüzlerce farklı tütün kâğıdı üretildi.
19. yüzyıl sonları ve 20. yüzyıl başları Osmanlı coğrafyasında demiryolu imaline yük verilen bir periyottu. İstanbul’dan Medine, Mekke ve en son olarak Yemen’e ulaşması planlanan Hicaz Demiryolu kuşkusuz ana projelerdendi. Çıkarılan ve üzerinde “Hicaz Demiryolu menfaatine mahsustur” ibareli tütün kâğıdının satışı ile projeye hatırı sayılır gelir sağlandı. Projenin kolları Şam’a, Hayfa ve Kudüs’e uzanıyordu. Öte yandan Anadolu’da ve başka Osmanlı topraklarında da çeşitli sınırlar kuruluyordu. Aydın – Kasaba Demiryolu, Erzurum – Bağdat, Selanik – Mitrovica çizgileri için de sarma kâğıtları üretilip satıldı ve projelere dayanak sağlandı.
Hayatın her alanında
Osmanlı piyasasına ithal ve yerli üreticilerin sunduğu tütün sarma kâğıtlarına bakıldığında bir periyot aralığında yaşanan aşağı üst tüm gelişmelerin izleri görülür. Hastaneler, rüştiye mektepleri üzere okullar ve askeri emelli kuruluşlar sarma kâğıdı ürettirip kendi isimleri ile satarak gelir elde etmeye çalışırdı.
Yağcızade Şefik Beyefendi ve arkadaşlarının yönetiminde kurulan Donanma Cemiyeti tütün kağıdında Barbaros Hayreddin Paşa Zırhlısı, Trablusgarp Savaşı’na takviye için satılan kâğıtta ise dikkat cazip deniz ve kara savaşları tasvirleri dikkat çeker. Yetimlere yardım, Yedikule Ermeni, Rum Hastanelerine yardım, Emeklilere, yetimlere, muhacirlere yardım kâğıtları periyodun toplumsal dayanışma ruhunu yansıtır.
Düşman işgaline uğrayan vatanı kurtarma uğrunda bayanı, erkeği, genci ve ihtiyarı ile bir olup uğraş eden insanlarımızın bu uğraşını desteklemeye yönelik tütün kâğıtları da gururumuz olan o günlerin izlerini günümüze taşır. Türk Kuvveti, Anadolu Kahramanları, Gazi Mustafa Kemal Paşa, İzmir Fatihi ve Kahraman Türk tütün kağıtları ögürlük uğraşının devir şahitleridir.
Nuri Demirağ imzası
Milli uçak atağının Vecihi Hürkuş ile birlikte birinci mimarlarından olan Mühürdarzade Nuri Beyefendi (Demirağ) 252 Lira sermaye ile başladığı tütün kâğıdı işinde kendisi de bir emekçi üzere çalıştı, eserleri kesti, paketledi ve taşıdı. Çıkardığı esere “Türk Zaferi” ismini verdi. Üzerinde şu yazıyordu: “Türk zaferini her Türk’ün kalbinde yaşatmak ve kurtuluş günlerini kutlamak için bu kâğıdı üretmeye başladım. Aziz kardaş, düşün. Amaç ve gayeni uygun bil. Keseni, sıhhatini ve ulusal iktisadı korumak için bu kâğıdı kullan. Türk Zaferi ile hiçbir kâğıt karşılaşmaya çıkmadı ve çıkamaz. Dünyanın en güzel kâğıdıdır. Bilinmeyen şirketi olmayan yegâne Müslüman ve Türk malı üretimidir. Bu kâğıdın daha uygununu ispat edene 10 bin lira verir, fabrikamı yıkarım.”
Tütün kâğıtları alanında kıran kırana bir rekabet kelam konusuydu. Yerli Türk markaları hem kendi ortalarında hem de yurt dışından ithal gelen markalarla rekabet halindeydi. Piyasada ayrışmak ve öne geçmek isteyen markalar farklı bir pazarlama usulü geliştirdi ve üzerinde Osmanlı pay senedi, tahvil basılı olan tütün defterleri üretip piyasaya sürdü. Böylelikle tütün kâğıdını kullandıktan sonra kapaklarını biriktirip değerlendirebilecekleri tahvillere sahip olabiliyordu tüketiciler.
Savaşın bir Cilvesi
Tütün kâğıtları gerecinin kolay yıpranırlığı nedeniyle son yıllara kadar epey az görülen ve ender efemerik bir materyaldi. Hala de belirli başlı devir markaları ender olma özelliğini sürdürüyor. Ama Suriye iç savaşının başladığı yıllarda, Halep tarafından gelen bir tacirin İstanbul’da dört, beş büyük bavul dolusu tütün kâğıdını piyasaya sürmesiyle koleksiyonerler ortasında dayanılmaz bir sevinç dalgası oluştu. Bilinmeyen, hiç görülmemiş yeni tütün kâğıtları çıktı. Adeta kapanın elinde kalan bu bavul malı kâğıtlar sayesinde hem yeni koleksiyonerler oluştu hem de bu alandaki hafıza zenginleşti.
Amerika’da başlayıp süratle Avrupa ve Osmanlı coğrafyasına gelen tütün kâğıtları dizaynları, içerik ve yerli, yabancı çok çeşitli markalarıyla son periyot Osmanlı tarihine ait çok nitelikli ve güçlü bir data sunar. Koleksiyonerler ve periyot araştırmacıları için eşsiz bir kaynak tütün kâğıtları. Küçücük ve dar bir alana sığdırılan fotoğraflar, haritalar, portreler, görünümler, savaş ve propaganda tasvirleri ile hem sanatsal ve hem de tarihi birer bilgi kaynağıdır bu minik defterler.
Sultan II. Abdülhamid devrinde kurulan Hamidiye Kâğıt Fabrikası Osmanlı tütün kâğıtları üretiminde değerli bir adım oldu. 20. yüzyılın ilerleyen devirlerinde artan nüfuslar ve konvansiyonel üretim teknolojileri ile tütün kâğıdı üretimi süratle marjinalleşti. Daralan piyasası ve değişerek çeşitlenen reklam, propaganda mecraları tütün kâğıtlarını hayatın olağan akışı içerisinde marjinal bir noktaya çekti ve nostaljik koleksiyon malzemesine dönüştü bu küçük lakin renkli defterler.
Cins-i Âlâ Cigara Kâğıdı
Türkçe örneklerinin yanı sıra Rumca, İbranice, Ermenice, Rusça, Arapça üzere Osmanlı topraklarında yaşayan farklı milletlerin lisanlarında de çıkan örnekleriyle zenginleşen tütün kağıtlarının bu çok kültürlü dünyası ne yazık ki az biliniyor. İçlerinde benim de olduğum az sayıda koleksiyoner bu mevzuda gayret göstermekte.
Tütün kâğıtları konusundaki en pahalı çalışma ise sayın Uğur Yeğin’in hazırlamış olduğu Cins-i Âlâ Cigara Kâğıdı, Ambalajlar Üzerinden Osmanlı’da Grafik Sanatına Bakış isimli kitap. Bu yazıyı okurken ben de bu bedelli çalışmadan çok yararlandım. İlgilenenlerin müracaat kaynağı niteliğindeki bu yapıtı kesinlikle edinmelerini tavsiye ederim.
Önemli bir detay
Osmanlı tütün sarma kâğıtlarında “Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane’de analiz olunmuştur” ibaresi dikkat çeker. Periyodun en prestijli tıp eğitimi okullarından olan Mekteb-i Tıbbiye’nin kontrolü eserde aranan kıymetli bir ayrıntıydı.
Kâğıttaki mesaj
Trablusgarp Tütün Kâğıdı üzerindeki ibare: “Ey hamiyetli Osmanlı vatandaşları; Vatanımızın değerli bir kesimi olan Trablusgarb’a karşı emsali görülmemiş hukuksuz bir taarruza uğradığı şu günlerde her vakitten daha çok muhabbetimizi ve hamiyyetimizi gösterelim. Orduyu ve donanmayı unutmayalım.”