Üçüncü Dünya, Birinci Dünya’dan tarihini istiyor

Evrim Altuğ- Türkiye ve dünya son yıllarda artan halde, sahip oldukları kültür varlıklarının günümüz Batı kaynaklı müzeleri ve ulusal koleksiyonlardan kendilerine iadesi ismine ya haklı taleplerde bulunuyor ya da Batı, müzelerinde taşıdığı bu ‘zaman ve tarih ziynetleri’ni, düzenlediği merasim ve açıklamalarla dünya huzurunda iade sürecine yöneliyor.

İtalya’dan Türkiye’ye getirilen Zeugma kökenli Stel.

İade seferberliği

Bu kapsamda Hollanda da ay başı Endonezya ve Sri Lanka’ya Rijksmuseum envanterinden hükümet kararı ile iade ettiği altı tarihî nesne ile gündemi bir nebze olsa belirlemişti. Tekrar Kamboçya ve Tayland’dan bir küme araştırmacı geçen mayıs örgütlenerek İngiltere’ye yasa dışı yollardan kazandırılan kültür varlıklarını geri almak üzere düğmeye basmıştı. İtalya, geçen ay İngiltere’den MÖ 8. YY’a uzanan geçmişiyle 750’yi aşkın çeşitli kültür varlığını geri alarak Roma’da sergilemeye başlamıştı. Buna ek olarak, Benin Monarşisi, bilhassa Fransa’dan geri aldığı geçmişini yine sahiplenerek, kurulacak yeni bir müzede korumak için 15 Temmuz’da özel bir devlet doruğu düzenlemişti. Kenya, klâsik ‘Vigango’ ahşap figür soyutlama yapıtlarından bir küme örneği, ABD’li yetkililerden teslim almak üzere geçen hafta temasa geçmiş ve bunu başarmıştı.

Keza ABD demişken Arap Medyası’nda geçen ay başı manşete çıkan bir raporda, bu yıl ocakta atanan ABD Bölge Savcısı Alvin Bragg ve takımının yürüttüğü soruşturmalar doğrultusunda, maddi bedeli 165 milyon dolara erişen ve sayısı 950 civarındaki tarihî yapıtın geri dönüş yolunu tutmuş olmasından övgüyle kelam ediyordu. ABD’nin iade yoluna gittiği yapıtların ilişkin olduğu ülkeler arasında Kamboçya, Pakistan, Mısır, İtalya ve elbette Türkiye dikkat çekiyordu.

ABD’nin Irak’a iadesi Antik Sümer Boğa Figürü. 

Türkiye’nin 43 yıllık gurur tablosu

Günümüzde, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın ‘Kaçakçılığın Önlenmesi İle İlgili Faaliyetler’ envanteri, çok kıymetli bir yüzleşme ve muhasebe dökümü olarak, anılmayı hak ediyor. İnternet üzerinde (https://kvmgm.ktb.gov.tr/TR-44470/yurt-disindan-iadesi-saglanan-eserler.html ) tek tek incelenebilen 139 başlıklı listeye nazaran, 1980’den günümüze Türkiye, sayısı 22 bin 424’e ulaşan iadesi sağlanmış tarihî eser ve kültür varlığı sayısıyla kayda geçiyor. 43 yıllık envanterde en fazla tarihî yapıtın getirildiği ülkeler sıralamasında Almanya, Hırvatistan, İngiltere, ABD ve Sırbistan yer alıyor. Listeye nazaran 8 bin 658 eser Almanya, 4 bin 147 eser Hırvatistan, 3 bin 739 eser İngiltere, 2 bin 520 eser ABD, 1865 eser Sırbistan çıkışlı olarak saptanırken bunların 1495’i ise başka ülkelerden getirilmiş. Bu kapsamda, 2023 başından günümüze iadesi gerçekleşen eser sayısının ise envantere ek olarak üç bini geçtiği vurgulanıyor.

“Kültür varlıklarının iadesi, Türkiye’nin namus meselesi”

Milliyet Gazetesi Yazı İşleri Müdürü ve Arkeoloji Mecmuası Genel Yayın Direktörü Menderes Özel, kaçırılmış kültür sanat, arkeoloji ve tarih varlıkları ismine Türkiye’nin son 20 yılı aşan iade macerası için “Bu bir namus meselesi” derken dünya ülkelerinin gittikçe artan halini ‘günah çıkarma’ olarak niteliyor.
*Özellikle son 20 yılda, iade edilen kültür varlıklarının Türkiye ve dünyada yaşanan artışını birbirlerinden hangi noktalar ve mazeretlerle ayırmalıyız?

Türkiye, Mısır, Hindistan üzere yapıtları onlarca yıl yağmalanmış ülkeler için kültür varlıklarının iadesi konusu bir namus sorunu. Türkiye’de Kültür ve Turizm Bakanlığı titiz çalışarak her gün bir müze, koleksiyon ya da müzayedede iadesi istenecek yeni eserler keşfediyor. Kimileri yıllarca süren hukuk uğraşlarının sonucu kimileri da diplomasi kabiliyetiyle her yıl çok sayıda yapıtın iadesi sağlanıyor. Lakin mesela dünyada en çok çalıntı yapıta konut sahipliği yapan British Museum, İngiltere maddelerini münasebet göstererek istisnalar dışında iadeye yanaşmıyor.

Yine de son 20 yılda dünyada kültür varlıklarının iadesinde artış olduğu gerçek. Bunu sömürgeci emperyalist geçmişe yönelik bir cins günah çıkarma olarak yorumlayabiliriz. Belçika’nın spesifik olarak Kongo’ya, Fransa’nın Afrika ülkelerine yönelik iş birliği yaklaşımını örnek gösterebiliriz. Türkiye ise kültür varlıklarının iadesi konusunda ekmeğini âdeta taştan çıkarıyor.

*Küresel iklim, ekonomik krizler ile savaşlarla artan göç ve ‘kara ekonomi’, tarihî eser kaçakçılığının elini güçlendiriyor olabilir mi? 

Bence son 20 yılda tarihî eser kaçakçılığının elini güçlendiren en değerli şey 2003’te ABD’nin Irak’ı işgali ve akabinde başlayan iç savaş ile 2011’de Suriye’de başlayan savaşla DEAŞ’ın yükselişi oldu. Hepimiz Irak’ta Musul’da, müzelerin yağmalanmasına, antik kentlerin buldozerlerle dümdüz edilişine, Suriye’de Palmira’da tapınakların havaya uçurulmasına ağlayarak şahit olmadık mı? 7 bin yıl evvel insanlığın uygarlaşmaya başladığı Mezopotamya, 20 yılda tarihin en büyük kültürel yıkımı ve soygununa şahit oldu. Yani diyeceğim, bunları gördükten sonra tahlil olarak ne önersek boş.

*Türkiye için sıkça duyduğumuz değişik bir ‘teselli’ de Almanya’daki Bergama Zeus Sunağı’nın ‘iyi ki orada olduğu’, aksi hâlde çoktan yağmalanmış olacağı tarafında. Bunu nasıl yorumlamalı?

Berlin’deki Pergamon Müzesi alanında dünyanın en düzgünlerinden. Sadece Zeus Sunağı’na değil, Osmanlı coğrafyasından kimileri müsaadeyle götürülmüş çok sayıda yapıta konut sahipliği yapıyor. Zeus Sunağı, Türkiye’de kalsaydı Berlin’deki üzere ihtişamla sergilenir miydi emin olamasam da “iyi ki orada zira korunuyor” diye düşünmüyorum. Zira o ilahi yapı bu toprakların insanları tarafından bu topraklar için yapıldı. Ayrıyeten mesela, 4. Haçlı Seferi’ndeki 57 yıllık işgal sırasında Venedik’e kaçırılan dört bronz at heykeli üzere eserler için de bu topraklar olarak hak sahibi olduğumuzu düşünüyorum.

Tarihin art kapısından geleceğe çıkan ressam

Çağdaş Türkiye sanatının, şimdi 20’li yaşlarında iken DGSA Neş’et Günal atölyesinden çıkmış kavramsal sanatkarı Şenol Yorozlu, sevgili eşi Rahşan Hanım ile yaşadığı İzmir’in Menderes ilçesi Özdere yerleşiminde, geçen hafta içi geçirdiği kalp krizi sonucu 73 yaşında ortamızdan ayrıldı. Bugün (Pazar) Özdere Camii’nde ikindi namazı akabinde uğurlanacak olan sanatçı; yapıtlarında tarih, sanat tarihi, siyaset ve sembolizmi harmanlayan yapı sökümcü ve muhalif, hatta anarşik bir özgün üslubun mimarı oldu.

1989’da Türkiye’den ayrılarak bir müddet İsveç’te yaşayan ve burada çalışan Yorozlu, 10 yıl ortadan sonra birinci şahsî standını İstanbul Gümüşsuyu’ndaki Briefly Arka Sanat Galerisi’nde “Our Boys Did It!” başlığıyla açmıştı. Standın ismi, CIA’nın parmağı olduğuna rivayet edilen 1980 darbesi üzerine söylem edilmiş ajan kelamı “Bizim çocuklar yaptı!” sözüne göndermede bulunuyordu. Trabzon doğumlu fırça, Nilgün Yüksel küratörlüğündeki, mesleğinin bu son sergisi üzerine konuşurken “Ben çağdaş sanatçıyım, vaktimin ve gücümün bilincindeyim” diyordu. Sanatçı bu standında, Hüsn-ü Hat geleneğinden gelen soyut söz gücünü, büyük ebatlı tuvallere nakletmişti. Sanatçı bu fotoğraflarındaki tutumu hakkında konuşurken ayrıca şu ayrıntılı sözleri kullanmıştı: “Hangi coğrafya ve ülkede yaşadığımı biliyorum. Dününü bugününü. Dün yaşandı not düşüldü, bugünü yaşıyoruz not düşülecek ‘bir şey’ var mı? Yarın ise bir soru işareti.”