Zelzeleye uçakta yakalanınca ne olur? 6 Şubat’ta bu plan devreye girdi: ‘5 ila 7 metre kayma var’

Oğuzcan Atış / Milliyet.com.tr – Türkiye, tarihinin en büyük zelzele felaketinin akabinde yaralarını sarmaya çalışıyor. Başta merkez üssü Kahramanmaraş olmak üzere 11 ili etkileyen 7.7 ve 7.6 büyüklüğündeki zelzelelerin akabinde bölgede bulunan yolların da ziyan görmesi sebebiyle, yardımların değerli bir kısmı hava ve deniz yoluyla zelzele bölgesine ulaştırıldı. Bu süreçte Türk Silahlı Kuvvetleri’ne ilişkin askeri kargo uçakları başta olmak üzere Türk Hava Yolları ve daha birçok sivil şirkete ilişkin uçaklarda kritik rol oynadı. Tekrar yurt dışından gelen yardım takımları de bölgeye kargo uçaklarıyla ulaştı ve tüm bu süreç havayolunun ve havalimanlarının ne kadar kritik bir değere sahip olduğunu bir kere daha gözler önüne serdi.

İlk zelzelenin akabinde pistinde hasar oluşan Hatay Havalimanı’nın bir mühlet kullanılamaması, bölgeye ulaşım sağlanması konusunda kara ve deniz yolunu ön plana çıkarmış, Türk Silahlı Kuvvetleri’ne ilişkin helikopterler de çalışmalara takviye vermişti. Pistin kısa mühlet içinde onarılmasının akabinde Hatay Havalimanı, afet bölgesine yardım ulaştırmak ve tahliyeleri gerçekleştirmek için kıymetli bir merkez haline geldi. Uzmanlar, Türkiye’nin bir zelzele ülkesi olduğuna dikkat çekerek, afet sonrası yardımların ulaşması ve tahliyeler için hava yolunun ve havalimanlarının kritik bir rol üstlendiğine dikkat çekerek, zelzele jenerasyonunda bulunan kentlere ilişkin havalimanlarında yaşanabilecek muhtemel aksaklıklara karşı yedek meydanların daima aktif tutulması gerektiğini vurguluyor. Peki sarsıntı anında havalimanlarında nasıl bir prosedür uygulanıyor? Deprem, seyir halinde olan uçaklar için bir tehlike teşkil ediyor mu? Uçak mühendisi ve havacılık uzmanı Muhammed Yılmaz ve Eskişehir Teknik Üniversitesi Hava Trafik Denetimi Kısım Lider Yardımcısı Doç. Dr. Hasret Şahin, Milliyet.com.tr için cevapladı.

UÇAKTAYKEN ZELZELE HİSSEDİLİR Mİ?

“Yerin onlarca kilometre altındaki fay sınırlarında oluşan hareketlilik sonucunda gerçekleşen sarsıntılar, yerden 10 kilometre üstte olan bir uçağı etkileyebilir mi? sorusunun akabinde akla birinci gelen yanıt ‘Tabii ki hayır’ olacaktır. Lakin bu kısmen gerçek, kısmen de yanlış bir cevap” formunda kelama başlayan uçak mühendisi ve havacılık uzmanı Muhammed Yılmaz, zelzeleler sonucu açığa çıkan sismik dalgaların sadece yerde ve yerle temas eden yapılarda yayıldığına dikkat çekerek, bu dalgaların atmosferde yayıldıkça yoğunluk kaybı yaşayıp sönümlendiğini belirterek ekledi: 

“Zayıflama tesiriyle seyir irtifasında bulunan bir uçağın bu dalgaları hissetmesi pek mümkün bir durum değil.”

Bazı uzmanların zelzele yaşandığı sırada bölge üzerinde bulunan küçük uçak ve helikopterlerin zelzele sırasında oluşan sesleri hava aracının motor gürültüsüne karşın duyulabileceğini argüman ettiğini belirten Muhammed Yılmaz, “Ayrıca zelzele sebebiyle bir tsunami oluşursa, bilhassa alçak irtifada seyir halinde olan uçaklar için beklenmedik türbülans geçişleri olabilir” formunda konuştu. Yılmaz, sarsıntının havadaki bir uçağa direkt tesir etmese bile dolaylı olarak tesir edebileceğini söz ederek, “Deprem anında yerde bulunan irtibat sistemleri ziyan görebilir yahut içinde bulunduğunuz uçak kapılarını kapatmış ve pist başı yapmış olabilir. Pist yahut taksi yollarında oluşabilecek bir hasar uçak için tehlike oluşturabilir. İniş yapmaya hazırlanan ve son yaklaşmada olan bir uçak iş yerlerinin yahut yüksek binaların ortasında süzülüyor olabilir. Tüm bu senaryolar uçuş şartlarını olumsuz etkileyebilir ve uçuş güvenliğini riske atabilir” biçiminde konuşarak mümkün ihtimalleri sıraladı.

‘İNİSİYATİF KULEDE OLUR’

Uçakların zelzeleden direkt etkilenmesi için iniş hazırlığında yahut pistte olması gerektiğini tabir eden Muhammed Yılmaz, sarsıntı anında iniş-kalkış yapan uçaklarla ilgili inisiyatifin hava trafik denetim kulesinde olduğuna dikkat çekerek, şunları söyledi:

“Bu tıp durumlarda çoklukla uçağa pisti pas geçmesi tarafında ihtar yapılır. Fakat doğal sarsıntı uçağın piste teker koyduğu anda yaşanırsa o sırada kulede de zelzele sebebiyle bir panik hali yaşanıyor olabilir. Bu üslup durumlarda uçak kulenin yapacağı ihtara nazaran hareket eder ve bu genel olarak pisti pas geçmek halinde bir ihtar olur. Zira sarsıntının ne kadar süreceği, ne kadar ziyan verebileceği kestirilemez. Bir de havalimanı şartlarına nazaran uçağın tekrar havalanamama durumu olabilir. Örneğin tek bir pist varsa ve bu ziyan görmüşse uçak bir müddet burada mahsur kalabilir. Zelzelede ziyan gören Hatay Havaliman’ında Pegasus Havayolları’na ilişkin bir uçak pist kullanılabilecek duruma gelene kadar burada mahsur kaldı. Şayet uçak inişin akabinde pistte kalkış yapamayacak kadar yavaşlamış ve ilerlemişse de bu noktada alınacak karar duruma nazaran değişir. Yakıt kritiğine girmiş bir uçağın tekrar havalanması ne kadar inançlı olabilir? Bu türlü bir durumda inisiyatif tekrar kulededir lakin alınacak karar senaryoya nazaran değişkenlik gösterecektir.”

‘ACİL DURUM PROSEDÜRÜ UYGULANIR’

Eskişehir Teknik Üniversitesi Hava Trafik Denetimi Kısım Lider Yardımcısı Doç. Dr. Hasret Şahin, zelzele esnasında havalimanlarında vazifeli olan işçinin birinci etapta kendini muhafazası gerektiğini söz ederek, “Havaalanlarında farklı vazifelerde çok fazla sayıda işçi çalışıyor ve bu türlü bir afet durumunda her işçi kendi misyon yerlerinde muhtemel bir olumsuzluk durumuna karşı Havalimanı Acil Durum Hareket Planı’na uygun hareket eder. Hava trafik kontrolörleri, pilotlar ile daima irtibat halinde kalarak, hava trafiğinin emniyetli, verimli, tertipli ve süratli halde yönetilmesinden sorumludur. Özellikle yaşanan afet durumlarında uçuş operasyon sayısının da arttığı için çok daha titiz çalışılması gerekir. Kontrolörlerin misyon yaptıkları meydan denetim kulesinin de bu türlü bir afet durumundan etkilenmesi durumunda kulenin dışında da hizmet vermesi gerekebilir. Bu türlü durumlarda taşınabilir kuleler/mobil komuta merkezleri kurulmaktadır. 6 Şubat’ta yaşanan zelzelelerin akabinde Kahramanmaraş, Adıyaman ve makul bir mühlet için Hatay’da misyonlu olan kontrolörler, Havalimanı Acil Durum Aksiyon Planı’na uygun hareket ederek, elle taşınabilir boyutta olan hava-yer telsizini alarak, taşınabilir komuta merkezine giderek misyonlarına bu formda devam ettiler” biçiminde konuştu.

Peki zelzele sonrasında uçakların iniş-kalkışları nasıl gerçekleşiyor, hava trafiği nasıl denetim ediliyor? Bu türlü bir durumda operasyonların durdurulduğuna dikkat çeken Doç. Dr. Şahin, “Apron-İşletme ünitesinden pist, apron ve taksi yolunun yani PAT alanlarının pak yahut operasyona uygun raporu alınana kadar trafik durdurulur ve iniş-kalkış halindeki uçaklar ikaz edilir. Denetimlerin akabinde bir sorun yoksa meydan tekrar trafiğe açılır. Şayet bir sorun varsa ilgili sorunu çözmekle sorumlu üniteyle temasa geçilerek süratle tamirat çalışmalara başlanılır. Bu sırada havacılık bilgi hizmeti sorumluları (AIM) ofiste çalışabilecek durumdaysa pistin ne kadar kapalı kalacağı, ya da ne vakit açılacağı ile ilgili bilgiler için NOTAM yayınlanır. Şayet ofis ortamında çalışmak mümkün değilse, gerekli bilgiler kontrolörler tarafından frekansı dinlemekte olan hava araçlarına verilir. Havacılık Bilgi Yayını’nda (AIP) ilan edilmiş olan bekleme noktalarına yönlendirilir. Çalışmanın uzaması ihtimali de göz önünde bulundurularak kontrolör, bekleme yapmakta olan trafiğin öbür bir meydana yönlendirilmesi (DIVERT) için alternatif meydanla temasa geçer ve gerekli uyumu sağlar” kelamlarıyla afet anında havalimanı trafiğinin nasıl işlediğini anlattı.

‘5 İLA 7 METRE KAYINCA TEKRAR KALİBRE EDİLDİ’

Depremin havada olan uçaklar için de tehlike teşkil ettiğine dikkat çeken Doç. Dr. Hasret Şahin, “ATSEP ünitesi (Hava Trafik Emniyeti Elektronik Personeli) hava seyrüsefer aygıtlarının çalışıp çalışmadıklarını denetim eder. Şayet gerekliyse ilgili aygıtların kalibrasyonu yapılır. Kahramanmaraş merkezli iki zelzeleden sonra yeraltındaki levha hareketlerinden ötürü yeryüzünün 5 ila 7 metre batıya yanlışsız kayması sebebiyle havalimanlarında bulunan seyrüsefer kolaylıklarının tekrar kalibre edilmesi gerekti” diyerek 11 ili etkileyen zelzelelerin akabinde bölgedeki havalimanlarında yapılan kimi düzenlemeleri özetledi.

“Deprem anında hava seyrüseferinin emniyetini sağlamakla sorumlu olan işçi panik olabilir yahut hava seyrüsefer faaliyetlerini gerçekleştiremeyecek durumda olabilir. Hava seyrüsefer aygıtları hasar alabilir yahut geçici-kalıcı güç kaybı gerçekleşebilir. Hizmet vermekte olan hava seyrüsefer aygıtlarında kalibrasyon kaybı yaşanabilir. Neyse ki biz yaşadığımız zelzelelerde bu türlü bir sıkıntıdan kaynaklanan bir kaza kırım durumu yaşamadık.” Doç. Dr. Hasret Şahin

Deprem sonrasındaki süreçte, sarsıntıdan etkilenen havalimanlarındaki kontrolörlere, yaşanan sıkıntı kaidelerden ötürü idari müsaade sağlandığını lisana getiren Doç. Dr. Şahin, “İlgili havalimanlarına öteki havalimanlarından kontrolörler süreksiz olarak görevlendirilerek takviye verildi. Kontrolörlük, bir takım işidir, bu nedenle verilen dayanaklar gönüllük aslıyla da çabucak sağlanarak hava trafiğinin sürdürülebilirliği sağlandı. Çabucak çabucak her havalimanında bulunan taşınabilir komuta merkezlerinin hava seyrüsefer faaliyetlerinin kesintisiz devamı için kıymeti kavranmıştır. Aktüel Havalimanı Acil Durum Planları’nın olması ve havalimanı çalışanının bu üzere afet durumları konusunda şuurlu olmasının da ne kadar kıymetli olduğu bir defa daha anlaşıldı” biçiminde konuştu.