Tarıhın sessiz şahitleri

Nuray Kaygaz / [email protected] / Arkeolog-Sanat Tarihçisi- İnsanın tarih serüvenine tanıklık eden yalnızca kendi ürettiği kültür varlıkları değildir, tabiat da bu sessiz tanıklığın bir kesimidir. İstanbul’un farklı semtlerinde bulunan birkaç yaşlı ağaç bu şahitlerin en değerlilerindendir. Artık büyük ölçüde yitirdiğimiz İstanbul kültürünün ve coğrafik zenginliğinin şimdi var olduğu vakitlerden günümüze ulaşan, beşere ve vakte karşı direnen ağaçlardan hayatta kalanlar bu serüvene tanıklık etmeye devam ederken kimileri yok olup gitmiştir. Tarihe “Vakvak Ağacı” ismiyle geçen Atmeydanı’nda (Sultanahmet) bulunan çınar ağacı bu ağaçların en meşhurudur. Kanlı çınar da denilen ve uğursuz kabul edilen ağacın kayıtlara geçen birinci tanıklığı Sultan İbrahim periyodunda yaşanandır. 1648 yılında, Sultan İbrahim’i tahtan indirmek için ayaklanan Yeniçeriler, Sadrazam Ahmet Paşa’nın konağını basar ve sadrazamı öldürürler. Ahmet Paşa’nın cesedi Atmeydanı’na getirilerek meşhur çınarın altına bırakılır. Bir yeniçeri, çınarın altındaki cesedi “insan yağı eklem ağrılarına uygun gelir” diyerek kesim parça edip halka satar. Cesedin kalan kesimleri lakin akşama hakikat gömülebilir. Ahmet Paşa bundan sonra “hezarpare” (bin parça) diye yâd edilir.

Cemile Sultan Korusu’ndaki bu kızılçam ağacı, 350 yıldan fazladır Boğaz’ı izliyor.

Vaka-i Vakvakiye

Ağacın şahit olduğu ikinci olay 1656 yılında yaşanır. Girit’ten dönen Yeniçeriler, paralarını alamadıkları için isyan eder ve Topkapı Sarayı önünde toplanarak zamanın padişahı lV. Mehmed’den kimi bireylerin idamını isterler. Padişah evvel isyancıların isteğini kabul etmez fakat isyanın büyüdüğünü ve tehlikeli bir hâl aldığını görünce isteklere uymak zorunda kalır; idamı istenen bireyler öldürülür ve cesetleri isyancılara verilir. İsyancılar cesetlerden kestikleri başları, Atmeydanı’ndaki çınar ağacının kısımlarına asarlar. Rüzgârın kollarında meyve yerine insan başı salladığı ağaç, halk tarafından günlerce dehşet ve heyecanla seyredilir. Bu ağaca doğu mitolojisinde kollarında meyve yerine insan başı biten efsanevi ağacı hatırlattığı için Vakvak Ağacı (Şecer-i Vakvak); bu olaya da “Vaka-i Vakvakiye” (Çınar Olayı) ismi verilir. Ağacın tanıklık ettiği öbür bir olay ise II. Mahmud’un 1826 yılında Yeniçeri Ocağı’nı kapatması sırasında çıkan isyanlar sonrası yaşanmıştır. İsyan eden Yeniçerilerden yakalananlar idam edilir, cesetleri meşhur çınarın kollarına asılarak teşhir edilir. Bugün yerinde Alman Çeşmesi’nin bulunduğu çınar ağacı 18. yüzyıl sonunda kesilir. Böylece İstanbul’un tarihî kişiliğine renk veren ögelerden biri, yaşadığı olaylarla birlikte tarihe karışır.

Dallarında insan başı olan efsanevi Vakvak Ağacı’nın tasvir edildiği bir minyatür.

Beyazıt’taki dut ağacı

Çınar ağacı üzere bugün yerinde olmayan Beyazıt’taki dut ağacı da birçok hatalının, idamdan sonra kollarına asılarak teşhir edilmesine tanıklık etmiştir. Bu ağaca asılanların en meşhuru Sultan Abdülaziz’in kayınbiraderi Binbaşı Çerkes Hasan Bey’dir. Çerkes Hasan 1876 yılında Mithat Paşa’nın konağını tek başına gece yarısı basarak Serasker Hüseyin Avni Paşa’yı ve Hariciye Nazırı Râşid Paşa’yı bu ortada kendisine mani olmak isteyen üç kişiyi öldürür. Çerkes Hasan yakalanır ve Beyazıt Meydanı’ndaki dut ağacına asılarak idam edilir. Saltanatının birinci yıllarında ağaç hakkında anlatılanları dinleyen II. Abdülhamid, uğursuzluk getireceği kanısına kapılır ve ağacın kesilmesini emreder. Buyruk çabucak yerine getirilir ve dut ağacı da tarihe karışır.

Bu çınar ağacı, üç asırdan fazladır Balat’taki Metroloji Kilisesi avlusunda tarihe tanıklık ediyor.

1000 yıl yaşadı

İstanbul tarihinde değerli yer işgal eden ağaçlardan biride Yeniçeriler Çınarı’dır. Topkapı Sarayı’nın birinci avlusunda bulunan ve 1928 yılında kuruyan bu çınarın, öldüğünde yaklaşık 1000 yaşında olduğu biliniyor. Onlarca tarihi olaya tanıklık eden ağaç, tarihi kayıtlara Fatih evresinden sonra girer. Fatih Sultan Mehmed, yaptıracağı yeni saray (Topkapı Sarayı) için yer ararken görkemli bir çınar ağacı görür. Ağaca hayran olan Fatih, yeni sarayının bu görkemli anıtı saray bahçesinde bırakacak biçimde planlanmasını emreder. Sarayda hayat başladığında haremden kaçan bir cariye çınarın kovuğuna saklanır. Bir müddet sonra saray görevlilerinden biri tarafından yakalanır. Olayı öğrenen Fatih, kızı bulan görevliyi huzuruna çağırtır ve yaptığı hizmet karşılığı kendisinden bir dilekte bulunmasını ister. Misyonlu, görkemli ağacın firar eden öteki cariyeler tarafından saklanma yeri olarak kullanılmasının doğuracağı sakıncaları önlemek gayesiyle devasa çınarın yanında bir ocak kurulmasını ve bu ocağa hizmetli verilip başına da kendisinin getirilmesini talep eder. Padişahın “Kız Bekçileri” ismini vererek kurduğu bu ocak, daha sonra işçi sayısı artırılarak “Koz Bekçileri” ismi ile saray karakolu olarak hizmet vermeye başlar. Bu karakolun vazifesi saraydan cariyelerin firarını önlemektir. Fatih zamanında ve daha sonraları İstanbul’a gidip gelen elçiler ve yabancılar, gölgesinde Yeniçerilerin dinlendiği bu ağaçtan Yeniçeriler Çınarı diye kelam ederler. Topkapı Sarayı’nın birinci avlusunda Yeniçeriler Çınarı üzere olaylara tanıklık eden, yakın vakte kadar da varlığını sürdüren yaşlı bir servi ağacı bulunuyordu. Ağacın altında Bizans azizelerinden birinin yattığı rivayet edildiğinden Hıristiyanlar tarafından sık sık ziyaret edilip kandiller yakılırdı. Lakin sonraları servi kurudu ve çöktü. Çöküşüyle birlikte azizenin mezarı da kayboldu. Servi yıllarca azizeye bekçilik etmiş, mezarının kaybolmamasını sağlamıştı. İstanbul’un tarihî ağaçları hiç elbet ki yalnızca bunlardan ibaret değil. İsimleri hiçbir tarihî olaya karışmamış bile olsa, yüzyıllık ömürleriyle “tarihi” vasfını taşımaya hak kazanan ağaçlar ortasında Emirgân’daki meşhur Çınaraltı Kahvesi’ne ismini veren çınar ağacı ile Beylerbeyi ve Eyüp’teki çınarlar da bulunuyor. Mazide kalan eski İstanbul’un anılarını taşıyan ağaçlar İstanbul tarihindeki yerleriyle ebediyen yaşayacak, anılardan hiç silinmeyecekler.

Fatih’teki Hacı İlyas Yatağan Camii avlusundaki çınar ağacı 300 yıldır ayakta.

Maymun katliamı

Söz ağaçlardan açılmışken İstanbul’un birçok ağacının tanıklık ettiği bir olaydan kelam etmemek olmaz. Yavuz Sultan Selim devrinde başlayan Kuzey Afrika fetihlerinden getirilen maymunların sayısı İstanbul’da giderek artmaya başlar. 16. yüzyılın başlarında Sultan III. Murad devrinde, birçok Azapkapı ve Galata’da olmak üzere kentte çok sayıda maymun dükkânı vardır. O devir donanmanın bir kesimi olarak vazgeçilmez olan, büyük tehlikeleri evvelce bildirerek felaket önleyen maymunları besleyen yalnızca gemiciler değildir, farklı meslek kümelerinden beşerler da maymun beslemeye başlarlar. III. Murad’ın favori din adamı Molla Abdülkerim Efendi halk ortasında yaygınlaşan maymun sevgisinden rahatsız olur. Tüm kıssa bu dini bütün mollanın Fatih Camii’nde verdiği bir cuma vaazıyla başlar; Molla Abdülkerim Efendi, namaza gelenleri maymunlara karşı kışkırtır. Cuma çıkışı kızgın kalabalık, önde molla, Azapkapı ve Galata’daki maymun satıcılarını basarlar. Molla, yakalanan maymunları kendi elleriyle asar. Neredeyse İstanbul’da kısmında maymun sallanmayan tek bir ağaç kalmaz. Yapılan katliama şahit olan halk o günden sonra mollaya “Maymunkeş” lakabını takarlar. Tarihçiler, Maymunkeş Abdülkerim Efendi’nin vefatında birçok hayvansever İstanbullunun kutlamalar yaptığından bahseder.

Fatih Ayvansaray’da 150 yılı devirmiş bir çınar ağacı.